جنگ روسیه و اوکراین؛ بخش اول: رویکردها، اهداف و انگیزه‌ها

مقدمه

موضوع جنگ روسیه و اوکراین، علاوه بر رویکرد امنیتی، از حوادث و رویداد‌هایی تاریخی گذشته سرچشمه می‌گیرد. اشتراکات فرهنگی، قومی، زبانی و تاریخی دو کشور آن‌چنان است که در نگاه اول جنگ و خون‌ریزی بین آن‌ها غیرقابل‌تصور جلوه می‌کند. بااین‌حال در ۲۴ فوریه‌ی ۲۰۲۲ دو کشور وارد درگیری نظامی شدند که پس از گذشت ۱۰۰ روز، کماکان ادامه دارد. در بررسی مطبوعات و اخبار، علت جنگ را حمله‌ی روسیه به اوکراین می‌دانیم، اما برای بررسی دقیق‌تر باید به کمی به عقب‌ برگردیم (wikipedia بدون تاريخ).  پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه‌ی نود میلادی و اعلام استقلال اوکراین، غرب‌گرایی در این کشور تشدید شد. این موضوع چنان بود که در سال ۲۰۱۴ میلادی، اعتراضات گسترده‌ای با دخالت مستقیم غرب به رهبری آمریکا در اوکراین شکل گرفت و درنهایت با مکانیسم انقلاب رنگی «ویکتور یانوکوویچ» رئیس‌جمهور قانونی و مستقل اوکراین از قدرت برکنار شد و غرب‌گرایان جایگزین او شدند (Britannica 2013).  حضور جریان غرب‌گرا در همسایگی روسیه روز‌به‌روز بیشتر شد و تا جایی پیش‌ رفت که موضوع الحاق اوکراین به ناتو (کشورهای عضو پیان آتلانتیک شمالی) مطرح شد. این موضوع برخلاف تعهد غرب به‌ویژه آمریکا در زمان انحلال شوروی بود. تعهدی که به «میخائیل گورباچف» آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی و «بوریس یلتسین» اولین رئیس‌جمهور فدراتیو روسیه مبنی بر عدم ورود اوکراین به ائتلاف‌ها و پیمانه‌ای نظامی متخاصم علیه روسیه همانند ناتو به شرط استقلال این کشور بود. ازاین‌رو به باور بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران روابط بین‌الملل عامل مهم و برجسته‌ی بحران کنونی اوکراین، گسترش روزافزون ناتو به شرق و بدعهدی آمریکا درباره‌ی پیوستن کی‌یف به ناتو و ادغام آن در غرب است.

کلیات جنگ روسیه و اوکراین

با تداوم درگیری دو کشور اوکراین و روسیه، به نظر می‌رسد جهان وارد مرحله‌ی خطرناک‌تری شده است. این درگیری به‌طور ملموس امنیت کل کشورهای اروپایی را به چالش کشانده و آن‌ها را به مقابله در برابر روسیه وادار کرده است. به‌هرحال با گذشت بیش از ۱۰۰ روز از آغاز درگیری به نظر می‌رسد پیش‌بینی‌های مسکو مبنی بر پیروزی در جنگ از واقعیت فاصله گرفته است. علت این موضوع به دخالت کشورهای دیگر در تجهیز و ترغیب اوکراین به درگیری، مرتبط است. در کلامی دیگر، کشور اوکراین و مردمش قربانی واکنش کینه‌توزانه‌ی غرب نسبت به روسیه شده‌اند و بزرگ‌ترین قربانی این نزاع هستند؛ اما اگر بخواهیم یکی از بهره‌برداران این میدان نبرد را یاد کنیم، می‌توانیم اتحادیه‌ی اروپا، روابط «فرا-آتلانتیک» و متحدان قدیمی را نام می‌بریم. برای چنین ادعایی دلایل متعددی وجود دارد ولی همین‌قدر می‌توان توضیح داد که حضور ترامپ در کاخ سفید و ماجرای خروج انگلستان از اتحادیه‌ی اروپا در سال‌های قبل، همکاری کشورهای اروپایی را تا حد بالایی تنزل داد و آن‌ها را به سمت گرایش‌های داخلی و تقویت ناسیونالیسم و ملی‌گرایی سوق داد (Fidler 2020).  البته این فرآیند با شکست «مارین لوپن» در مقابل «امانوئل مکرون» در فرانسه تا حدی مهار شد (Wright 2022)،  اما بازهم آن‌چنان‌که مقاومت در مقابل مسکو در زمین اوکراین همبستگی و همکاری اروپا‌یی‌ها را تقویت کرد، عامل دیگری در وحدت و همکاری اروپا مؤثر نبود. همکاری که با پیشنهاد آلمان برای کمک به اوکراین و بازسازی این کشور آغاز شد و با ارسال سلاح و کمک‌های نظامی و اطلاعاتی، اروپایی‌ها را در صف واحدی قرار داد (Schmidt and Otto 2022) . در ادامه‌ی درگیری‌های دو طرف، روسیه بر گفتگو و رسیدن به توافق تمایل نشان داد و همچنان اصرار داشت که برای «گفتگوی مستقیم و صادقانه» مشتاق است، اما با هر عملیات نظامی، این فرآیند دشوارتر می‌شد. وزارت خارجه روسیه حتی اظهار کرد گفتمانی که روسیه را مقصر بحران اوکراین می‌داند، ایده‌ی غربی‌ها است. از طرفی طرح این موضوع که دولت اوکراین «مسئول هشت سال نسل‌کشی بوده» و هدف مسکو غیرنظامی کردن و «نازی زدایی (De-nazification n.d.)» بوده، ادعایی است که از طرف مقام‌های روسی مطرح‌شده است (TREISMAN 2022).

استراتژ‌ی‌ها و رویکرد نظامی در جنگ اوکراین و روسیه

جنگ روسیه و اوکراین از بسیاری از جهات همه‌ی انواع رویکردهای، سیاسی، امنیتی و نظامی را در خود دارد. این رویداد با پیامدهای مختلف برای نظم بین‌المللی و همچنین پیامدهای سیستمی برای امنیت ملی، درس‌های نظامی فراوانی برای آینده ارائه دارد. نکته‌ی اول، اهمیت در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای است؛ سیگنال‌های هسته‌ای پوتین عامل اصلی جلوگیری از مداخله‌ی نظامی غرب و همچنین حفظ اهرم‌هایی برای جلوگیری از تشدید تنش بوده است. دوم، تهدید تحریم‌های اقتصادی (حتی زمانی که اثر آن بسیار شدید باشد و با سلاح‌های کشتارجمعی برابری کند)، از تصمیم به اقدام نظامی جلوگیری نمی‌کند. در میدان نبرد نیز عملیات نظامی پهپادها در حملات گسترده علیه تانک‌ها روسی و توپ‌خانه‌های ثابت، نقش بسیار مؤثری داشتند، به‌نحوی‌که در کارکرد این بخش از ماشین جنگی روسیه اختلال ایجاد کردند. در این خصوص جنگ تانک‌ها با ترکیبی از موشک‌های ضدتانک و انواع پهپادها مختل شد. جنگ در اوکراین شواهد کافی به ما می‌دهد تا نشان دهد که تانک یک ماشین جنگی قرن بیستمی است و بدون توانمندسازی فوری و ارتقای تکنولوژیکی، مشکلات این جنگ‌افزار افزایش خواهد یافت.

نکته مؤثر دیگر ظرفیت جنگ هیبریدی در جنگ روسیه و اوکراین است. در طول سال‌های گذشته روسیه ظرفیت قابل قبولی را با توسعه‌ی تکنیک‌های جدید در جنگ‌های هیبریدی ایجاد کرده است. جنگ هیبریدی اساساً به استفاده از روش‌های غیرمتعارف جنگی با ابزارهایی مانند اجبار اقتصادی، انتشار اطلاعات نادرست و تبلیغات، استفاده از نیروهای نیابتی، جنگ سایبری و غیره، تعریف می‌شود. با توجه به مزایای بسیاری که این شیوه از جنگ ایجاد می‌کند، کاملاً مشهود است که چرا ملت‌ها امروزه این روش را انتخاب می‌کنند. در موردتهاجم سال ۲۰۱۴، شکی نیست که الحاق کریمه یکی از آرام‌ترین تهاجمات در دوران مدرن بود. سازمان اطلاعاتی روسیه نقش مهمی در حصول اطمینان از محتاطانه بودن این طرح ایفا کرد. با حضور سربازان در کریمه و داوطلبان غیرنظامی مخفی، عملیات به‌صورت خاموش پیش رفت. به‌عنوان‌مثال، مردان روسی با یونیفورم اوکراینی در پست‌های بازرسی به‌عنوان پلیس و ارتش حضور داشتند. این داوطلبان و «سربازان» بعداً در تأمین امنیت پایگاه‌های نظامی کمک مؤثری کردند و نفوذی مخفیانه و برنامه‌ریزی‌شده‌ را تسریع و تضمین کردند. در مورد تبلیغ اطلاعات غیرواقعی در جنگ‌های هیبریدی، آمریکا مدعی شد روسیه تبلیغات وسیعی را علیه مقامات اوکراینی برای سرکوب مردم روسی‌زبان در اوکراین به راه انداخته و از این طریق بخشی از افکار عمومی راجع‌به اقدام نظامی علیه اوکراین را مجاب کرده است. چنین فرآیندی از تأثیر بالای انتشار اطلاعات نادرست و تبلیغات در جنگ‌های نظامی حکایت دارد (Julian and Wong 2022).

افکار عمومی نسبت به جنگ روسیه و اوکراین

زمانی که روسیه به اوکراین حمله کرد، دولت «زلنسکی» متهم به حمله به اقوام روسی‌زبان در شرق اوکراین بود. اروپا نیز شاهد ظهور درگیری‌های قومیتی بود که با مکانیسم «تعصبات ناسیونالیستی» فعال‌ شده بود. جنگ روسیه و اوکراین در ۲۴ فوریه‌ی ۲۰۲۲ زنگ بیدارباشی برای کل اروپا بود. حدود سی سال پیش اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید و «فرانسیس فوکویاما» پیروزی قطعی لیبرال دموکراسی بر سایر ایدئولوژی‌ها و برقراری نوعی صلح دائمی کانتی را اعلام کرد (Fukuyama 1992).  بااین‌حال، در سال‌های بعد وقایع اروپا و سراسر جهان نشان داد که ناسیونالیسم نمرده و درگیری کنونی در اوکراین یک مدرک غیرقابل‌انکار از این ادعا است. از زمان حمله‌ی روسیه به کریمه در سال ۲۰۱۴، ناسیونالیسم در کشورهای اروپای مرکزی و شرقی واکنشی در مقابل روسیه بود. در جنگ روسیه و اوکراین، ناسیونالیسم در کشورهای شرقی اروپا که در موضع مخالف با روسیه بوده، مقاومت اوکراینی‌ها را درراه استقلال، میهن‌پرستی و هویت ملی توصیف می‌کند. ازاین‌رو ممکن است ناسیونالیسم اوکراینی‌ها، ملی‌گرایان مدنی و قومی در سراسر اروپا را برای مشروعیت بخشیدن به مبارزات ملی‌گرایانه خود ترغیب کند. با این اوصاف انتظار می‌رود جنبش‌های جدایی‌طلبی و استقلال‌خواهی که علیه دولت‌های بزرگ‌تر (مانند بریتانیا، اسپانیا) یا نهادهای سیاسی فراملی (مانند اتحادیه اروپا) مبارزه می‌کنند، مجدداً احیا شوند. جنبش‌های جدایی‌طلبی مانند «اسکاتلند»، کشور «باسک» و «کاتالونیا» ازجمله‌ی این موارد هستند.

در جنگ روسیه و اوکراین همواره دو نوع نظرسنجی در موافقت و مخالفت با روسیه وجود دارد. افرادی که اقدام روسیه را موجه دانسته که عموماً مردم کشور روسیه و روسی‌زبان مقیم کشورهای اروپای شرقی هستند. ‌آن‌ها در یک نظرسنجی، شصت‌وپنج درصد از پاسخ‌دهندگان اقدامات روسیه در اوکراین را تائید کردند. در دیگری، این رقم هفتادویک بود. پرواضح است که جنگ، حداقل آن‌طور که در نظر مردم روسیه تعریف‌شده، موجه است. حتی نظرسنجی‌های مستقل نیز بیش از پنجاه‌درصد رأی مثبت به اقدام روسیه را نشان می‌دهند (Yaffa 2022) .  در مقابل این نظرسنجی‌ها، مردم اوکراین خواستار مقاومت و مقابله با نیروهای روسی هستند. ۶۷ درصد از اوکراینی‌های شرکت‌کننده در نظرسنجی، ۷۸ درصد از مردان و ۵۹ درصد از زنان، گفتند که «مایل به مقاومت مسلحانه» برای متوقف کردن پیشروی روسیه به اوکراین هستند. کمتر از ۱۴ درصد از مردم اوکراین گفتند که تمایلی به مقابله‌ی مسلحانه ندارند ( Info Sapiens 2022) .

بحران آوارگان اوکراینی و بازخورد کشورهای اروپای شرقی

بخش عمده‌ای از کشورهای اروپای شرقی شامل لهستان، رومانی، مجارستان، اسلواکی و بلاروس ازجمله کشورهایی بودند که در صف نخست پذیرایی از آوارگان اوکراینی قرار داشتند. واکنش این کشورها نسبت به موضوع پذیرش مهاجران جنگ روسیه و اوکراین متفاوت بود و در مقایسه با شرایط مشابه در مورد پناه‌جویان کشورهای غیراروپایی به‌ویژه آسیا، استانداردی دوگانه بود. لهستان در مقایسه با دیگر همسایگان اروپایی خود شاهد بیشترین تعداد پناه‌جویان اوکراینی بود. مردم اوکراین از طریق هشت نقطه مرزی به لهستان هجوم آورده‌اند که در میان آن‌ها، تعداد زیادی از پناه‌جویان زنان و کودکان بوده‌اند. شهروندان لهستانی و سازمان‌هایی مانند صلیب سرخ برای تهیه کمک‌هایی به شکل لباس گرم، پتو و آب در ایستگاه‌های صلیب سرخ در نزدیکی مرز اوکراین و لهستان مشارکت داشتند (KAKISSIS 2022) . داده‌های ارائه‌شده توسط دولت رومانی نشان می‌دهد که بیش از ۶۷‌هزار اوکراینی در پی جنگ روسیه و اوکراین به رومانی گریخته‌اند. گذرگاه‌های مرزی رومانی، شاهد تعداد زیادی پناه‌جوی زن و کودک بود. اقدام دولت اوکراین برای سربازگیری مردان ۱۸ تا ۶۰ ساله به دنبال فرمان ریاست جمهوری، مانع از عبور بخش بزرگی از پناه‌جویان مرد اوکراینی با خانواده‌هایشان شد و این امر سرگردانی زنان و کودکان را در مرزهای رومانی در پی داشته است. البته اگرچه دولت رومانی همبستگی خود را با دولت اوکراین در قالب حمایت از امنیت سایبری نشان داد اما در تأمین اسکان پناهندگان این کشور چندان فعال نبود. در عوض، شهروندان رومانیایی برای اسکان همسایگان خود از طریق رسانه‌های اجتماعی تلاش گسترده‌ای را صورت دادند (JOLES 2022).  مرز اسلواکی و اوکراین به طول ۹۶ کیلومتر در مقایسه با مرز اوکراین-لهستان (۵۳۵ کیلومتر) و اوکراین-رومانی (۶۰۰ کیلومتر) یکی از کوتاه‌ترین مرزها است. بااین‌وجود، همچنان شاهد جریان‌های عظیم پناه‌جویان از اوکراین بود، زیرا طبق توافق قبلی شهروندان دو کشور بدون ویزا تا مدت ۹۰ روز در این کشور اجازه‌ی اقامت دارند. داده‌ها نشان می‌دهد که حدود ۴۰۰ صد هزار شهروند اوکراینی از ۲۴ فوریه به اسلواکی گریخته‌اند (SchengenVisaInfo.com 2022).  در مجارستان، درحالی‌که نخست‌وزیر این کشور «ویکتور اوربان (Viktor Orbán n.d.) » اغلب با اتخاذ مواضع بیگانه‌ستیزانه علیه پناه‌جویان خاورمیانه شهرت دارد، این کشور درهای خود را برای همه‌ی پناه‌جویان اوکراینی گشوده است ( SchengenVisaInfo.com 2022).  بلاروس برخلاف دیگران درهای خود را به روی نیروهای روسی گشود و از همین‌رو شاهد هجوم اندکی از پناهندگان اوکراینی بود. حمایت بلاروس از تلاش‌های جنگی روسیه توسط جامعه‌ی بین‌المللی ازجمله اتحادیه اروپا، آمریکا و قدرت‌های آسیایی مانند ژاپن، محکوم شد. «لوکاشنکو» نخست‌وزیر بلاروس آمادگی خود را برای حمایت از روسیه در حمله به اوکراین ابراز کرد. بااین‌وجود بخشی از پناه‌جویان اوکراینی در بلاروس اسکان داده شدند (Interfax Group 2022).

نتیجه گیری

برخلاف جریان مرتبط با رسانه‌های اصلی، جنگ روسیه و اوکراین در ۲۴ فوریه‌ی ۲۰۲۲ به گذشته‌ی تاریخی دو کشور به‌ویژه حین و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مرتبط است. بدعهدی کشورهای غربی از زمان فروپاشی شوروی به شکل تدریجی با انجام انقلاب‌ مخملی و قدرت گرفتن غرب‌گراها در اوکراین، فرآیند درگیری نظامی بین دو کشور را تسریع و تسهیل کرد؛ اما آنچه نظر کارشناسان را جلب کرده، پیش‌بینی‌ها درباره‌ی آینده‌ی جنگ روسیه و اوکراین است. دلیل عمده‌ی پیش‌بینی‌ناپذیری این رویداد دخالت طیف وسیعی از عوامل فرهنگی، هویتی، ژئوپلیتیکی و امنیتی است که مسیر این رویداد را برای پیش‌بینی ناهموار ساخته است. همچنین نکته‌ی متفاوت این جنگ، موضوعی که حتی در جنگ‌های دهه‌های اخیر نیز وجود نداشته و آن ظرفیت بالقوه‌ی مکانی قاره‌ی اروپا و ویژگی بازیگران دخیل در این جنگ است. بررسی دو جنگ جهانی اول و دوم و همچنین جنگ‌های طولانی‌مدت و فرسایشی نشان می‌دهد زمانی که جنگ با منشأ و درگیری کشورهای اروپایی صورت گرفته سرانجامی جهانی و عالم‌گیر داشته است. نکته‌ی دوم شرایط و جایگاه بازیگران در جنگ است. روسیه در یک‌‌طرف درگیری کشوری که به لحاظ نظامی و بین‌الملل، یک ابرقدرت محسوب شده و در مقابل ناتو حریفی جدی بوده به‌نحوی‌که تعداد کلاهک‌های هسته‌ای این کشور از تمام کشورهای عضو ناتو بیشتر است (Gordon 2022) . در طرف مقابل روسیه علاوه بر اوکراین، کشورهای قدرتمند اروپایی با همراهی آمریکا قرار دارند. در این شرایط شکست ازنظر هریک از طرف‌ها به لحاظ اعتبار و هزینه غیرقابل‌تصور بوده و همین امر وضعیت خرد جمعی در تصمیم‌گیری را کمرنگ می‌کند. اظهارات سران کشورهای اروپایی مبنی بر تنبیه روسیه و شکست این کشور شرایط را برای پایان درگیری پیچیده‌تر می‌کند (LOUGHLIN 2022) . در این خصوص موضع‌گیری رئیس‌جمهوری فرانسه برای جلوگیری از تحقیر روسیه قابل‌تأمل است (France24 2022).  با این اوصاف پیش‌بینی پایان جنگ با شکست هریک از طرفین امری پیچیده خواهد بود و با اقدامات صورت گرفته احتمال گسترده شدن دامنه‌ی تحولات به کشورهای دیگر وجود خواهد داشت.

پیشنهادات

جنگ روسیه و اوکراین علاوه بر تحولات منطقه‌ای در شرق اروپا با توجه ظرفیت‌‌های پیدا و پنهانش نقش مؤثری در تحولات دیپلماسی، تجارت و امنیت کشورهای مطرح از جمله ج.ا.ایران خواهد داشت. موضوع تامین انرژی برای اروپا و بحران‌های اقتصادی این کشورها پس از همه‌گیری کرونا و افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، ظرفیت ویژه‌ای برای جمهوری اسلامی ایران مهیا خواهد کرد.

Info Sapiens. 2022. war research. 3 9. https://sapiens.com.ua/en/publication-single-page?id=201&fbclid=IwAR0r4WKDIvUU2rd9KGHYauknF5DnkzphLWjJeR00-Irs8byBr2KHo2QFkqY.
2022. SchengenVisaInfo.com. 5 17. https://www.schengenvisainfo.com/news/hungary-continues-to-accept-thousands-of-ukrainian-refugees-daily-authorities-claim/.
Britannica. 2013. https://www.britannica.com/topic/Ukraine-crisis. https://www.britannica.com/topic/Ukraine-crisis.
n.d. "De-nazification."
Fidler, Stephen . 2020. The Wall Street Journal. 1 19. https://www.wsj.com/articles/whats-behind-the-eus-decline-11579462041.
2022. France24. 2 7. https://www.france24.com/en/europe/20220609-macron-is-right-to-want-to-avoid-humiliating-russia-le-pen-and-m%C3%A9lenchon-say.
Fukuyama , Francis . 1992. The End of History and the Last Man. free press.
Gordon, Corea. 2022. BBC. 3 1. https://www.bbc.com/persian/world-60576775.
2022. Interfax Group. 5 13. https://interfax.com/newsroom/top-stories/79096/.
JOLES, BETSY . 2022. npr. 5 21. https://www.npr.org/2022/05/21/1098489307/roma-refugees-moldova-ukraine-war?t=1655201763153.
Julian , Barnes E, and Edward Wong. 2022. The Newyork Times. 4 13. https://www.nytimes.com/2022/04/13/us/politics/russia-propaganda-ukraine-war.html.
KAKISSIS, JOANNA . 2022. npr. 4 6. https://www.npr.org/2022/04/06/1090902301/ukraine-refugees-poland-krakow?t=1655201759905.
LOUGHLIN, ELAINE. 2022. Irish Examiner. 3 24. https://www.irishexaminer.com/news/arid-40836101.html.
2022. SchengenVisaInfo.com. 5 24. https://www.schengenvisainfo.com/news/slovakia-has-registered-more-than-400000-ukrainian-refugees-since-war-started/.
Schmidt , Nadine , and Claudia Otto . 2022. CNN. 5 19. https://edition.cnn.com/europe/live-news/russia-ukraine-war-news-05-19-22/h_f9d5546f155f39aa79f805f910b90f85.
TREISMAN, RACHEL . 2022. npr. 3 1. https://www.npr.org/2022/03/01/1083677765/putin-denazify-ukraine-russia-history?t=1655197931161.
Viktor Orbán. n.d.
wikipedia. n.d. https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_2022_Russian_invasion_of_Ukraine. https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_2022_Russian_invasion_of_Ukraine.
Wright, Georgina . 2022. Institut Montaigne. 4 13. https://www.institutmontaigne.org/en/blog/what-marine-le-pens-victory-means-europe.
Yaffa, Joshua . 2022. The Newyorker. 3 29. https://www.newyorker.com/news/news-desk/why-do-so-many-russians-say-they-support-the-war-in-ukraine.