ترکیه و مسئله کردی، مرثیه ای برای یک رویا

مقدمه

از دیرباز مسئله ی کردهای خاورمیانه که امروزه در ترکیه، سوریه، عراق و ایران ساکن هستند یکی از مسائل مهم این منطقه به حساب می آید.  اما در این میان، ترکیه به نظر می رسد با وجود تجاوزات اخیر خود به شمال سوریه و عراق، چالش بزرگ تری را نسبت به کشورهای دیگر در برابر کردها ایجاد کرده است. در پنج سال گذشته تغییرات چشمگیری در سیاست ایالات متحده و ترکیه در قبال بازیگران سیاسی و نظامی کرد چه در داخل ترکیه و چه در سوریه و عراق دیده شده است. این تغییرات ناشی از همگرایی پیچیده روندهای سیاسی داخلی ترکیه و تغییرات سریع منطقه ای است. در این دوره، سیاست ترکیه از تعامل با بازیگران کرد و ایجاد روابط مسالمت آمیز به سرکوب سخت در داخل مرزهای ترکیه و مداخله نظامی در خارج از مرزهایش تغییر کرده است. در همین حال، ایالات متحده به آرامی سیاست قبلی خود را در قبال بازیگران غیردولتی کرد کنار گذاشته و سیاست موقت درگیر شدن با عناصر کرد چپ در سوریه را اتخاذ کرده است که عمدتاً ناشی از الزامات نظامی تاکتیکی است که بنا بر ادعای واشنگتن، مبنی بر ریشه‌کن کردن داعش است. بر این اساس بخش بزرگی از بازگشت نیروهای آمریکایی به شمال سوریه را می توان بر این مبنا تحلیل نمود. (Washington: Center for American Progress, 2014)

رویکرد ترکیه نسبت به حزب کارگران کرد و حزب اتحاد دموکراتیک

بافت داخلی ترکیه به طور جدایی ناپذیری با تحولاتو پویایی منطقه به ویژه در حوزه کرد ها مرتبط است. بر اساس آمار ترک استات(Turkstat  2021) جمعیت کردهای ترکیه بیش از ۲۲ میلیون نفر (۲۲٬۶۹۱٬۸۲۴) است و بیش از 25 درصد جمعیت 84.680.00 نفری ترکیه را تشکیل می‌دهد. رجب طیب اردوغان و دولت او به وضوح گروه های چپ کرد در جنوب شرقی ترکیه، سوریه و عراق را به عنوان یک مشکل منسجم در نظر می گیرند و دیدگاه آنها مبنی بر این است که حزب کارگران کرد (پ.ک.ک) و حزب اتحاد دموکراتیک (پ . ی. د) یک سازمان واحد هستند. این موضوع همچنین تا حدی علت مداخلات نظامی ترکیه در شمال سوریه و عراق برای محدود کردن نفوذ کردها را توضیح می‌دهد که درگیری ترکیه با کردهای این کشورها را بر اساس امنیت داخلی ترکیه توجیه کرده است. سرکوب آزادی بیان سیاسی کردها در ترکیه با این مداخلات نظامی مرتبط است. به عنوان مثال، زمانی که ارتش ترکیه منطقه عفرین کردستان سوریه را تصرف کرد – در عملیاتی که “عملیات شاخه زیتون” نام گرفت – منتقدان داخلی این عملیات دستگیر و تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند. (Suzan Fraser,Associated Press, 2019)

کنار گذاشتن مسیر معتدل ترکیه در قبال کردهای سوریه، به نظر می رسد شاید نتواند برای ترکیه راهگشا باشد. زیرا از سرگیری خصومت ها علیه کردها توسط ترکیه می تواند به عاملی برای آسیب پذیرتر شدن ترکیه در برابر قدرت‌های منطقه ای و خارج منطقه – در درجه اول سوریه، ایران و روسیه – برای فشار به این کشور تبدیل شود. برای مثال، حافظ اسد، رئیس جمهور سابق سوریه، به اردوگاه های آموزشی پ.ک.ک در دره بقاع تحت کنترل سوریه اجازه داد که در خاک این کشور فعالیت داشته باشند و از این گروه برای تحت فشار گذاشتن ترکیه در مورد اختلافات بر سر حق آبه رودخانه فرات استفاده کرد. پس از این ماجرا، حافظ اسد و پس از آن بشار اسد فرزندش، به صورت جدی  متهم به ارائه کمک به پ‌ک‌ک به‌عنوان اهرم فشاری علیه ترکیه شده بودند. (Aliza Marcus, 2007)

استراتژی ارتش ترکیه در مرزهای شمال سوریه و عراق

ترکیه در استراتژی جدیدی که در پیش گرفته است قصد دارد تا منطقه حائلی به عمق 30 کیلومتر در خاک سوریه ایجاد کند تا از خطرات احتمالی حزب دموکراتیک کردستان (پ. ی. د) و ارتش دموکراتیک (اس. دی . اف) سوریه جلوگیری نماید. ترکیه بارها تهدید کرده است که در صورت خلع سلاح و خارج نشدن (پ. ی. د) از 30 کیلومتری مرز، به نیروهای آنان حمله خواهد کرد. (Amberin Zaman, Al-Monitor, 2019)اما در مقابل نیروهای(پ. ی. د)/ (اس. دی . اف) اعلام نموده است که برای هرگونه اقدام نظامی ترکیه آماده است اما در عین حال امیدوار است که به یک راه حل دیپلماتیک با این کشور برسد. (David Ignatius, The Washington Post, 2019) این در حالی است که برخی از اعضای این احزاب و نیروهای کردی پیشنهاد می‌کنند که ایجاد منطقه حائل محدودتری توسط ترکیه را مشروط بر اینکه آمریکایی‌ها امنیت آن ها را در برابر ارتش ترکیه و نیروهای نیابتی آن تضمین کنند می‌پذیرند. (Rodi Said,Reuters, 2018)بر این اساس مذاکرات بر سر ایجاد منطقه حائل تا امروز ادامه دارد، که همواره این مذاکرات تحت تاثیر تهدیدهای دوره‌ای ترکیه مبنی بر مداخله نظامی یکجانبه بوده است. با این حال، بعید است که ایجاد منطقه حائل امنیت ترکیه را بهبود بخشد و آنکارا بهتر است به دنبال تنش‌زدایی دیپلماتیک با حزب اتحاد کردستان و ارتش دموکراتیک کردستان باشد. زیرا از نظر عملکردی، در صورت ایجاد خط حائل توسط ارتش ترکیه، مرزها دستخوش تحولات و جابه جایی می شوند و بحث مرزهای جدید پیش می آید که تحت این شرایط، به دلیل این که مرزهای فرضی بوجود آمده جدید زیرساخت های لازم برای تامین امنیت مرز را ندارند، مدیریت آن برای ارتش ترکیه به یک چالش بزرگ تبدیل خواهد شد. تحت این شرایط احتمالاً نیروهای ترکیه – که از سوی ساکنین مناطق مرزی و همچنین نیروهای کردی به عنوان مهاجم تلقی می شوند – در معرض شورش های طولانی مدت، مین های کنار جاده ای و ترورهای ضربه ای قرار خواهند گرفت. علاوه بر این، استقرار نظامی ارتش ترکیه در خاک سوریه و تهاجمات مکرر آن ها به شمال عراق در حال حاضر آسیب پذیری های امنیتی و بدهی های مالی جدی را برای آنکارا به همراه دارند.

ترکیه مدیون نیروهای کردی در مرزها

ترکیه باید توجه داشته باشد که در هر صورت، این نیروهای دموکراتیک سوریه بودند که ترکیه را در برابر برخی از اثرات سوء جنگ در سوریه حفظ کرده اند. به عبارتی دیگر این نیروهای حزب اتحاد کردستان و ارتش دموکراتیک کردستان بودند که تا حد زیادی داعش را در شمال شرقی سوریه شکست دادند و این گروه جهادی را از بیشتر مرزهای ترکیه پاکسازی کردند و به محافظت در برابر نفوذ نیروهای داعش به خاک ترکیه کمک کردند. (Kareem Fahim and Zakaria Zakaria, The Washington Post, 2019)

از سوی دیگر، ترکیه با ادامه این روند می تواند نیروهای دموکراتیک سوریه را به آغوش دولت بشار اسد سوق دهد. مساله ای که چندان نمی تواند به نفع آنکارا باشد.ایجاد یک منطقه حائل عمیق مانند آنچه ترکیه خواستار آن است، به معنی تسلیم کامل استراتژیک نیروهای کرد و دست کشیدن آن ها از دستاوردهایی است که هزاران جان را برای به دست آوردن آن طی حملات و اشغال داعش قربانی کرده اند. نیروهای کردی احتمالاً می توانند شرایط بهتری را از رژیم اسد دریافت کنند و ممکن است به جای پذیرش چنین نتیجه ای به دنبال معامله با دمشق باشند.

نتیجه گیری

باید متذکر شد که ارزیابی پتانسیل کاهش درگیری ترکیه و کردهای منطقه بسیار دشوار است، اما تلاقی عوامل سیاسی، نظامی و منطقه ای این امیدواری را ایجاد می کند که چنین نرمشی ممکن و محتمل باشد. از نظر سیاسی، رجب طیب اردوغان با رکود تاکتیکی و استراتژیک در اتخاذ تصمیم های سیاست خارجی خود مواجه است، زیرا سیاست خارجی اردوغان تا حدود زیادی تحت تاثیر محور ناسیونالیستی او بود. موضوعی که به نظر می رسد دیگر تاریخ مصرف آن گذشته است. او باید منابع جدیدی از حمایت را برای کسب اکثریت مطلق مورد نیاز برای پیروزی در انتخابات بعدی خود بیابد. ارتش ترکیه بیش از حد گسترش یافته است و رویکرد مداخله جویانه در سوریه خطرات زیادی را برای آنکارا به همراه دارد. تحت این شرایط، عاقلانه تر این است که دولت اردوغان و یا همچنین دولت های احتمالی پس از او،  ابتدا وارد روند عادی سازی روابط با کردها شوند تا بتوانند مسئله کردها را از سایه سنگین منازعه نظامی خارج کنند و این مسئله را وارد حوزه سیاسی کنند. دگماتیسم علیه احزاب کرد به ویژه پ.ک.ک در جامعه مدرن امروزی قابل اجرا نیست و لیبرالیسم چندفرهنگی مسیر بسیار امیدوارکننده تری را برای کشوری مثل ترکیه که یک چهارم آن را کردها تشکیل می دهند، ارائه می دهد. دولت ترکیه باید اجازه دهد جایگزین‌های صلح‌آمیز بیشتری در سپهر سیاسی این کشور رشد کنند و رقابت های سیاسی واقعی و نه از پیش تعیین شده رخ دهد. برای موفقیت چنین روندی ، دولت ترکیه باید به شهروندان اجازه دهد تا آزادانه با عقاید ضد سیاست های ترکیه – به صورت مسالمت آمیز و علنی – مخالفت کنند. در طول دهه‌ها، منازعات ترکیه و کردها چرخه‌های خشونت‌آمیز و صلح‌آمیز را پشت سر گذاشته و طرح‌های صلح بارها قربانی سیاست‌های ملی‌گرایانه، پویایی‌های منطقه‌ای و سانسورهای رسانه ای شده‌اند. اینکه آیا این داستان در شرف ورود به یکی از فصل‌های صلح‌آمیزتر خود است، مشخص نیست، اما اگر ترکیه بخواهد به مسیر فعلی خود ادامه دهد، شاید دور از ذهن نباشد که نه تنها اردوغان بلکه تمامی دولت های پس از او با “مرثیه ای برای یک رویا” رو به رو شوند.

Michael Werz and Max Hoffman, “The United States, Turkey, and the Kurdish Regions: The Peace Process in Context” (Washington: Center for American Progress, 2014), available at
Suzan Fraser, “Turkey determined to destroy ‘terror corridor’ in Syria,” Associated Press, July 26, 2019, available at https://apnews.com/84829f36864b4ca2a529cbc776da3f5c.
Amberin Zaman, “Turkey claims progress on Syria safe zone,” Al-Monitor, May 22, 2019, available at https://www.almonitor.com/pulse/originals/2019/05/turkey-claims-progress-us-safe-zone-syria.html.
David Ignatius, “Instead of thanks, a critical U.S. ally faces only more threats,” The Washington Post, July 25, 2019, available at https://www.washingtonpost.com/opinions/global-opinions/instead-of-thanks-a-critical-us-ally-faces-only-more-threats/2019/07/25/c3ff6786-af04-11e9-a0c9-6d2d7818f3da_story.html.
Rodi Said, “Exclusive: U.S.-backed SDF vows to fight any Turkish attack in north Syria,” Reuters, December 13, 2018, available at https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey-sdf-exclu/exclusive-us-backed-sdf-vows-to-fight-any-turkish-attack-in-north-syria-idUSKBN1OC2W9.
Kareem Fahim and Zakaria Zakaria, “Turkey has deported hundreds of Syrian migrants, advocates and refugees say,” The Washington Post, July 22, 2019, available at https://www.washingtonpost.com/world/turkey-has-deported-hundreds-of-syrian-migrants-advocates-and-refugees-say/2019/07/22/14114c9c-ac87-11e9-9411-a608f9d0c2d3_story.html?utm_term=.897e32a8d4e3.
Werz and Hoffman, “The United States, Turkey, and the Kurdish Regions.”
Aliza Marcus, Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence (New York: New York University Press, 2007), pp. 1, 3, 188–189.