اُمیکرون، بعد جدید رقابت کرونایی آمریکا و چین در آفریقا

چکیده

ایالات متحده آمریکا در زمینه روابط خود با آفریقا، همواره آفریقا را در پرتوی مسائل کلان سیاست خارجی خود در نظر گرفته است و هیچ گاه آفریقا به طور مستقل اهمیت و جایگاهی در سیاست خارجی این کشور نداشته است. پیشگامی آفریقا در کشف امیکرون ایجاد محدودیت‌های کرونایی نسبت به آن را به دنبال داشت. از سوی دیگر، عدم پذیرش واکسن‌های آمریکایی تولید شده در آفریقای جنوبی توسط کشورهای اروپایی و افزایش محبوبیت چین در آفریقا و تولید فزاینده واکسن‌های چینی در این قاره، عرصه رقابت را برای آمریکا سخت‌تر کرده است.

مقدمه

اهمیت قاره آفریقا برای آمریکا بر اساس رقایت‌های دوقطبی آمریکا و امنیت اسرائیل تبیین شده است. آمریکا در دوره جنگ سرد با حمایت از کشورهای متحد خود سعی داشت تا یاران بیشتری را در برابر بلوک شرق به دست آورد. در همین دوران تا به امروز بخشی از توجه دائمی آمریکا به آفریقا در راستای برخورداری از فضایی است که به علت مجاورت با خاورمیانه برای منافع آمریکا در این منطقه اهمیت دارد. از سوی دیگر، یکی از متحدین اصلی خاورمیانه‌ای آمریکا، یعنی اسرائیل، با آفریقا مرز مشترک دارد. در سال‌های اخیر با توجه به برآمدن چین و تلاش آمریکا برای محدود ساختن این کشور، قاره آفریقا عرصه رقابت بین این دو قدرت است. چین با استفاده همه‌جانبه از نهاد ابتکار یک کمربند-راه در حال بسط نفوذ توسعه‌محور و تجارت‌محور خود در جهان از جمله آفریقاست. با توجه به به صرفه بودن آنچه چین در اختیار کشورهای در حال توسعه آفریقایی قرار می‌دهد؛ الگوی چینی حکمرانی برای این قاره جذابیت یافته است. الگویی که به دور از دموکراسی و ارزش‌های آزادی‌خواهانه غربی است.

آمریکا در هفته اول دسامبر2021، میزبان «نشست دموکراسی[1]» بود تا علیه اقتدارگرایی، فساد، تعدی به حقوق بشر و تهدیدات موجود علیه آمریکا و دموکراسی‌های دیگر مقابله نماید. اشاره به این تهدیدات از این جهت برای سلامت جهانی اهمیت دارد که وضعیت بهتر در عرصه سلامت نتیجه حکومت‌های دموکراتیک، کاهش فساد و احترام به حقوق بشر است. پرداختن سیاست خارجی به سلامت جهانی به این روند کمک می نماید. اما وقوع پاندمی این روند را تهدید می‌نماید چراکه مقابله با پاندمی در صدر امور جاری و حیاتی تمام کشورهاست. (Fidler,2021)

بخشی از تجربه دیپلماسی سلامت آمریکا در آفریقا

دهه اول قرن 21 سلامت جهانی بیشترین توجه را به خود جلب نمود تا آنجا که با تنوع بازیگران و افزایش توان مالی برای عرصه سلامت، جان بسیاری افراد حفظ شد و وضعیت سلامت و بهداشت ارتقا یافت. در دوره ریاست جمهوری بوش پسر، «برنامه فوری رئیس جمهور برای رهایی از ایدز^[2]» که از سال 2003 آغاز شده است با هزینه بیش از 100میلیارد دلار توانسته است مسیر مرگبار ایدز را قویا تغییر دهد. «تامین مالی جهانی برای ایدز، مالاریا و سل^[3]» جان 44میلیون نفر را از 2002 تا 2020 نجات داده است. بیل و ملیندا گیتس بروز کووید19 را متوقف‌کننده پیشرفت تاریخی مبارزه با فقر رو بیماری قلمداد نموده‌اند.طرح PEPFAR که بر آفریقای زیرصحرا متمرکز بوده است؛ در ارائه ارزش‌های دموکراتیک به کشورهای هدف ناکام مانده؛ آن چنان که چین ذیل دیپلماسی جامع یک کمربند-یک راه خود، دیپلماسی سلامت را پیش می‌برد و رهبران کشورهای هدف را به اقتدارگرایی جذب می‌نماید.تاکید بایدن این است که دموکراسی‌ها در مقابله با چالش‌های فراگیر جاری از جمله کووید19 و تغییرات اقلیمی توانمندتر هستند. (Fidler,2021)

وضعیت کنونی نظام سلامت آفریقا

با بررسی وضعیت نظام سلامت در جنوب آفریقا درمی‌یابیم که آزمایشگاه‌های مجهز ایدز در لوساکای زامبیا، کامپالای اوگاندا و دوربان آفریقای جنوبی موتور محرک مقابله با پاندمی‌های جدید هستند که با تست PCR^[4] فراگیر به مقابله موثر با کرونا پرداختند. کادر درمان مالاوی توانایی مراقبت اولیه، خدمات پیشگیرانه مادر و کودک، خدمات ایدز و سل، آموزش عمومی کووید و واکسیناسیون کارآمد و فراگیر را دارد اما هنوز تا دستیابی به هماهنگی ملی در نظام سلامت فاصله بسیار دارد. زامبیا از مجموعه تحقیقاتی، سلامت عمومی و سازمان آموزشی برخوردار است که بعد علمی و فنی امنیت سلامت را تامین می‌نماید. آفریقای جنوبی نیز به علت برخورداری از شبکه رهگیری و نظارت ژنومیک توانمند خود توانست گونه جدید کرونا، امیکرون را کشف کند.( Holmes, 2021)

وزارت بهداشت آفریقای جنوبی در 25نوامبر 2021 خبر از کشف گونه جدیدی از ویروس کرونا به نام امیکرون را به جهان اعلام نمود. بلافاصله بسیاری از کشورها از جمله کشورهای اروپایی محدودیت سفر از مقصد کشورهای جنوب آفریقا را اعمال نمودند که موجب ناراحتی این کشورها شد. ( Claassens, 2021)

بعضا به علت میزان پایین تست کرونا در آفریقا، میزان مبتلای قطعی پایین است اما از جولای 2021 تا کنون میزان واکسیناسیون هم افزایش داشته است. یک مقایسه آماری نشان می‌دهد که میزان ابتلای به کرونا از در جنوب آفریقا کاهش یافته و این روند در اروپا افزایشی است. اما در رابطه با سل و ایدز وضعیت این دو منطقه برعکس یکدیگر است. یعنی از 25 نوامبر 2021 به بعد امکان ابتلا به کرونا در اروپا بیش از کشورهای جنوب آفریقاست. در هفته اول اعلام گونه جدید، آزمایشگاه تشخیص کووید نامیبیا آمار ابتلای 1 از 300 نفر را در ابتلا به کرونا اعلام نمود؛ آن هم در شرایطی که گونه امیکرون از هیچ نمونه‌ای در نامیبیا تشخیص داده نشده است. در پی محدودیت‌های اشاره شده، با قطع پرواز لوفت هانزای آلمان به نامیبیا، مواد مورد نیاز برای تشخیص گونه امیکرون در نامیبیا به این کشور نرسیده است. پس این کشور نمی‌تواند وجود گونه جدید کرونا را به صورت قطعی تایید یا رد نماید. ( Claassens, 2021)

شرکت مدرنا اعلام کرده است که واکسنی را برای پیشگیری از سویه امیکرون تولید خواهد کرد. این در حالی است که تنها کشور آفریقایی دریافت‌کننده واکسن مدرنا در پیک‌های پیشین، بوتسوانا بوده است که تحت برنامه یونیسف و «مراکز پیشگیری و کنترل بیماری آفریقا^[5]» آن را دریافت نموده؛ آن هم در شرایطی دیرهنگام. ( Claassens, 2021) همچنین به طور متوسط تنها 7درصد از جمعیت قاره آفریقا واکسینه شده است. ( Holmes, 2021)

تجربه ایدز نشان می‌دهد که تامین کل زنجیره تشخیص و کنترل و درمان دارویی در جهان توانست مفید واقع شود. اگرچه اهدای واکسن خوب و مفید است اما به هیچ وجه کافی نیست چراکه کشورهای کمتر برخوردار بایستی از امکان تولید واکسن‌های جهان‌روا(جهان‌شمول) بهره‌مند شوند تا با افزایش تولید و دسترسی به واکسن، پاندمی به نحو مطلوبی مدیریت گردد. ( Holmes, 2021)

وضعیت سلامت پیچیده است. به علت پاندمی کرونا و با رعایت پرتکل‌های بهداشتی، آمار ابتلا به بیماری‌های دیگر کاهش یافته اما با توجه به اختصاص دادن ظرفیت‌های درمانی به درمان و پیشگیری از کرونا، آمار ابتلا به ایدز و سل افزایش یافته به گونه‌ای که در طی بیش از یک دهه اخیر، بیماران ایدز به علت ابتلا به سل جان خود را از دست می‌دهند. ( Claassens, 2021)

بر اساس یک نظرسنجی جهانی صورت گرفته در فیسبوک در بازه زمانی اواسط سال 2020 تا مارس 2021، میزان اعتماد افراد به نهادها و مسئولان و متخصصین مورد سنجش قرار گرفته است. یعنی داده‌های دریافتی از چه گروهی درباره کرونا برای مردم از همه قابل قبول‌تر است؟ متوسط نرخ اعتماد جهانی به ترتیب از بالاترین تا پایین‌ترین عبارت است از: دانشمندان و متخصصان، کارمندان محلی بهداشت، سازمان بهداشت جهانی، نزدیکان و خبرنگاران. مردم آفریقا به ترتیب به دانشمندان، سازمان بهداشت جهانی، کادر درمان محلی، مقامات بهداشتی کشوری، بیشترین میزان اعتماد و به خبرنگاران، آشنایان و سیاستمداران کمترین میزان اعتماد را دارند. اعتماد به دانشمندان و کارکنان بهداشتی محلی رفتار افراد را به اصول بهداشتی نزدیکتر می‌کند.(مانند واکسیناسیون و پوشیدن ماسک) (Troeger & Bollyky, 2021) با توجه به کاهش اعتماد شهروندان به رهبران در دوران پاندمی و کاهش حفاظت از حقوق شهروندی و سیاسی طی 15سال اخیر؛ دولت‌های اقتدارگرا از شرایط پاندمی برای افزایش قدرت خود در برابر قدرت عمومی و تحکیم ارزش‌های خود نسبت به ارزش‌های جهانی بیش از همه بهره برده‌اند. (Fidler,2021)

دیپلماسی واکسن در آفریقا

آفریقای جنوبی و هند دو کشوری هستند که از ابتدای آغاز بحران کرونا و کشف اولین واکسن‌ها، ایده لغو موقت مالکیت معنوی هرواکسن را مطرح نمودند تا با تولید فراگیر واکسن و تزریق آن، بحران کرونا هرچه زودتر پشت سر گذاشته شود. چین و آمریکا در رقابتی سرد به سر می‌برند هریک به شکل متفاوتی به این مسئله واکنش نشان دادند. «چین در سال 2021 موفق شد با ایجاد زیرساخت لازم در شمال آفریقا(الجزایر، مراکش و مصر) واکسن‌های خود را در آفریقا تولید کند.[6]» اما ایالات متحده که همزمان با چین این روند را دنبال نمود؛ ناکامی بدی را برای خود کسب کرد و آن این بود که «در ماه آگوست 2021 تولیدات واکسن جانسون اند جانسون در آفریقای جنوبی در حالی به اروپا صادر شد و برگشت خورد که قاره آفریقا به شدت نیازمند واکسیناسیون فراگیر بود.[7]» به نقل از خبرگزاری رویترز[8]، تولید واکسن‌های فایزر-بایونتک از سال 2022 در آفریقای جنوبی آغاز خواهد شد. اقدامی مفید اما بسیار دیرتر از آنچه باید صورت می‌گرفت.

بایسته‌های حکمرانی در دوران پاندمی

کلاوس شوآپ و تیه‌ری ماله‌ره بر این باورند که کشورهایی که توانستند بهتر از بقیه پاندمی کرونا را مدیریت کنند؛ از ویژگی‌های مشترک زیر برخوردارند[9]:

• آنها برای آنچه پیش خواهد آمد(از نظر تدارکاتی و ساماندهی) آماده بودند.
• آنها سریع و قاطع تصمیم‌گیری کردند.
• آنها سیستم مراقبت‌های بهداشتی مقرون به صرفه و فراگیر دارند.
• آنها جامعه‌های بسیار بااعتمادی هستند که در آن شهروندان هم به رهبران و هم به اطلاعاتی که تدارک می‌بینند اعتماد دارند.
• آنها برای به نمایش گذاشتن احساس انسجام واقعی و التفات بیشتر به خیر همگانی در برابر امیال و نیازهای فردی، تحت فشار به نظر می‌رسند.

شاخصه‌های یک رهبری و مدیریت عبارتند از: مهربانی، احترام، راستی و درستی، آنچه آفریقا در اطلاع‌رسانی کشف امیکرون انجام داد بر مبنای صداقت و دوستی با کشورهای پردرآمد بود تا همه به کمک همدیگر بتوانند به راه حل‌های جدیدی برای مقابله با کرونا دست یابند. آن هم در شرایطی که آفریقا به طور همزمان با 3 اپیدمی/پاندمی در حال مبارزه است. محدودیت‌های سفر مبتنی بر برنامه‌های سیاسی و غیرعلمی هستند و مسلما به دور از احترام. ( Claassens, 2021)

امیکرون و فراسوی 2021

بر اساس یادداشتی در سایت Think Global Health[10] زمینه آسیب دیدن از کرونا در 2022:

1. عدم مهار بیماری‌های پیشاکرونایی به ویژه عامل ایدز که سیستم ایمنی را شدیدا تضعیف می‌نماید.
2. مقاومت مردم در برابر واکسیناسیون به علل جهل مقدس و افزایش دسترسی به داده‌های علمی مانند ردیات نادر بر یک واکسن در یک مجله علمی
3. اختلاف طبقات اجتماعی-اقتصادی که منجر به ناتوانی تامین هزینه‌ها و عدم دسترسی به واکسن می‌شود.
4. عدم تامین واکسن کافی برای جمعیت هرکشور.

با پدیداری و شیوع گونه جدیدی از ویروس کرونا به نام امیکرون، جهان بار دیگر شاهد عدم کفایت اقدامات پیشین و تکرار محدودیت‌های جاری مانند ممنوعیت سفرها و ضررهای اقتصادی مانند تکانه در بازارهای مالی است. در این راستا به رهیافت نوینی نسبت به امنیت سلامت جهانی نیاز است. آنچه تا کنون برای تامین این بعد از امنیت صورت گرفته بر «واقعیت‌های کارکردی اجرای نظام سلامت»، «زنجیره تامین جهانی» و «سیاست عملی رفتار سیاسی داخلی » متمرکز نبوده است. واکنش به بیماری‌ها و پاندمی‌ها بایستی به لحاظ کیفی و کمی بسیار بالاتر از حال حاضر باشد. در سطوح کلان درمان‌های نوین و قواعد سلامت جهانی قوی باید بتوانند همکاری جهانی و سیاسی بزرگتری را ملزم کنند، اطلاعات غلط را کاهش دهند و از برابری جهانی و تامین نیازهای گروه‌های آسیب‌پذیر و کشورهای با درآمد کم ومتوسط حمایت کنند. ( Holmes, 2021)

ضعف نظام سلامت در مدیریت هربیماری، امنیت سلامت را تضعیف می‌نماید به ویژه زمانی که یک پاندمی در جهان برقرار باشد. با توجه به جهش اخیر در ویروس کرونا، برای تامین امنیت سلامت جهانی نیازمند آن هستیم که کووید19 را همانند دیگر پاندمی‌ها مانند سل، مالاریا و ایدز، به عنوان یک پاندمی طولانی‌مدت در نظر گرفته و درمان کنیم و برای پاندمی‌های آتی آمادگی لازم را ایجاد نماییم. ساختار ضعیف بهداشت و پابرجا ماندن بیماری‌های پیشین همراه با سرعت کند واکسیناسیون کافی است تا هرکشوری را در سال 2022 بیش از پیش از پای درآورد. لازم است که کشورهای برخوردار به افزایش سرعت واکسیناسیون در این کشورها کمک کنند تا اینکه جهان مجددا و به طور کامل به وضعیت پویا و فعال سابق خود برگردد.

دیپلماسی امیکرونی آمریکا در آفریقا

کمک جهانی آمریکا در عرصه سلامت باید فارغ از منافع ژئوپولتیک و ایدئولوژیک باشد. یعنی اهدای واکسن بدون در نظر گرفتن ابعاد سیاسی آن، موید ماهیت انسان‌دوستانه نقش‌آفرینی در عرصه سلامت جهانی به عنوان اولویتی در سیاست خارجی آمریکاست که بر تولید امنیت ملی، قدرت نرم و منافع ایدئولوژیک و اقتصادی از طریق نقش‌آفرینی در عرصه سلامت جهانی ارجحیت می‌یابد. (Fidler,2021) این‌ها همه نتیجه نشست دموکراسی به میزبانی آمریکا است. در همین راستا، قرار است تسهیلات لازم برای تولید واکسن فایزر-بایونتک در آفریقا در سال 2022، پس از ماه‌ها درخواست آفریقای جنوبی مبنی بر فراگیرسازی تولید واکسن با حداقل چشم‌داشت ممکن ایجاد گردد. این اقدام همچنین به منظور متنوع‌سازی تولید واکسن‌های آمریکایی در خارج از خاک آمریکاست. همه این‌ها در حالی است که به نظر می‌رسد چین و واکسن‌هایش در مراحل جلوتری از دیپلماسی سلامت در آفریقا قرار دارند.

--- شواپ، کلاوس، ماله‌ره، تیه‌ری، کووید-19؛ بازتنظیم بزرگ، ترجمه: حسنی، علیرضا، تهران: نشر نو، چاپ اول، 1400
--- Fidler, David P., The Summit for Democracy and U.S. Foreign Policy on Global Health,(December8,2021), 
https://www.thinkglobalhealth.org/article/summit-democracy-and-us-foreign-policy-global-health
--- Claassens,  Mareli, Omicron and the Scramble from Africa, (December 6, 2021), https://www.thinkglobalhealth.org/article/omicron-and-scramble-africa
--- Higgins-Dunn, Noah, Johnson & Johnson COVID-19 vaccines shipped from South Africa to Europe to be returned , (September 2, 2021), https://www.fiercepharma.com/pharma/j-j-covid-19-vaccines-shipped-from-south-africa-to-europe-to-be-sent-back-as-aspen-looks-to
--- Holmes, Charles, The Real Meaning of Omicron, (December 2, 2021), https://www.thinkglobalhealth.org/article/real-meaning-omicron
--- Pašović, Maja, Leach-Kemon, Katherine, Troeger, Christopher, Vos, Theo, Lozano, Rafael, Countries Hit Hardest by COVID-19, (November 17, 2021), https://www.thinkglobalhealth.org/article/countries-hit-hardest-covid-19
--- Vaidyanathan, Veda, China Is Manufacturing Vaccines in Africa. The Quad Should Too., (October 05, 2021), https://thediplomat.com/2021/10/china-is-manufacturing-vaccines-in-africa-the-quad-should-too/
--- Winning, Alexander, South Africa's Biovac to start making Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine in early 2022 – exec, (December 6, 2021), https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/south-africas-biovac-start-making-pfizer-biontech-covid-19-vaccine-early-2022-2021-12-06/

1.The Summit for Democracy
2.President's Emergency Plan for AIDS Relief (PEPFAR)
3.Global Fund to Fight AIDS, Malaria, and Tuberculosis
4.PCR: Polymerase Chain Reaction
5.Africa Centres for Disease Control and Prevention(African CDC)
6.https://thediplomat.com/2021/10/china-is-manufacturing-vaccines-in-africa-the-quad-should-too/
7.https://www.fiercepharma.com/pharma/j-j-covid-19-vaccines-shipped-from-south-africa-to-europe-to-be-sent-back-as-aspen-looks-to
8.https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/south-africas-biovac-start-making-pfizer-biontech-covid-19-vaccine-early-2022-2021-12-06/
9.رک: شواپ، کلاوس، ماله‌ره، تیه‌ری، کووید-19؛ بازتنظیم بزرگ، ترجمه: حسنی، علیرضا، تهران: نشر نو، چاپ اول، 1400
10.https://www.thinkglobalhealth.org/article/countries-hit-hardest-covid-19