بررسی استراتژی سطح کلان اقلیم کردستان عراق؛ مطالعه موردی: تاثیر نفت و انرژی بر منازعات سیاسی و اقتصادی

از نظر استراتژی سیاسی و اقتصادی، از جمله منازعات اقلیم کردستان عراق و حکومت مرکزی، سطح دسترسی دولت محلی اقلیم به فروش نفت است. این موضوع طی سنوات اخیر، ابعاد و جوانب گسترده‌ای یافته و موجب عمیق شدن منازعات سیاسی میان اقلیم کردستان عراق و حکومت مرکزی گردیده است.

مقدمه

از نظر جغرافیای سیاسی، منطقه خودمختار اقلیم کردستان عراق، میان سه کشور ایران، ترکیه و سوریه قرار گرفته است. هر گونه تغییر و تحول سیاسی و اقتصادی در اقلیم کردستان عراق، می‌تواند کشورهای منطقه تحت تاثیر قرار دهد(نیک‌فر و ماهیدشتی، 1394: 11-13). از نظر استراتژی اقتصادی، صنعت نفت و انرژی در معادلات اقتصادی و سیاسی جهان دارای اهمیت راهبردی می‌باشد. جایگاه صنعت نفت و انرژی در ایجاد اشتغال در اقلیم کردستان عراق و تاثیر آن بر سایر فعالیت‌های اقتصادی حائز اهمیت است(سیدمشهدی و همکاران، 1390: 20-18). سطح دسترسی اقلیم کردستان عراق به حوزه‌های نفت و گاز عراق حدود ۵۰ درصد است و از لحاظ نقش ژئوپلیتیک انرژی در منطقه جنوب غرب بسیار مهم است. ۵ درصد از ذخایر منابع نفتی جهان، حدود ۶۰ میلیارد بشکه نفت، در حوزه‌های نفتی اقلیم کردستان عراق جای دارد(World Oil Statistics, 2022). دولت محلی اقلیم کردستان از سطح دسترسی به ذخایر نفتی، در جهت پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی استفاده می‌کند. ایفای نقش موثر منطقه‌ای و جذب سرمایه گذاران خارجی در حوزه صنعت نفت و انرژی از دیگر پیامدهای اهمیت نفت در کنشگری سیاسی و اقتصادی اقلیم کردستان عراق در منطقه است.

از نظر استراتژی انرژی، با شروع جنگ اکراین و هم چنین تحریم انرژی روسیه از سوی اروپا، نقش اربیل در تامین انرژی در عرصه بین الملل دارای اهمیت راهبردی است. بنابراین بررسی راهبرد سطح کلان اقلیم کردستان عراق در قبال مسئله نفت، برای حاکمیت ملی عراق و کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا ضروری است. در ادامه به بررسی تاثیر نفت و انرژی بر منازعات سیاسی و اقتصادی اقلیم کردستان عراق می‌پردازیم.

جایگاه سیاسی و اقتصادی نفت

درآمدهای دولت محلی اقلیم کردستان عراق عمدتا از فروش نفت و انرژی تامین می‌شود. سطح دسترسی اقلیم به نفت، سطح کنشگری سیاسی و اقتصادی دولت محلی را تحت تاثیر قرار داده است(میترابی، 1391: 216). فروش نفت به عنوان ابزاری مهم برای تحقق اهداف سیاسی و اقتصادی دولت محلی محسوب می‌شود(Lusiani, 2005: 92-93). با توجه به نقش مهم نقت و جایگاه سیاسی اقلیم کردستان عراق، می‌توان استراتژی سطح کلان سیاست‌های اقلیم کردستان در موارد ذیل دسته‌بندی کرد:

1.ایفای نقش فعال منطقه ای و جهانی

اقلیم کردستان عراق در طی سنوات اخیر در سطح داخلی و منطقه ای، در ابعاد سیاسی و اقتصادی با چالش‌های مختلفی از جمله تورم، اختلافات داخلی و درون حزبی مواجه شده و در تلاش است تا با تقویت روابط خارجی خود با کشورهای حاشیه خلیج فارس، ایالت متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی، مشکلات اقتصادی و تنش‌های موجود را مدیریت کند. صادرات نفت و انرژی برای اقلیم کردستان عراق، یک فرصت در راستای نقش آفرینی موثر در سطح منطقه می‌باشد(مسعودی نیا و همکاران، 1396: 11-8). تلاش در جهت افزایش سطح دستیابی به نفت و انرژی، از عوامل مهم ایجاد تنش‌های منطقه در دهه اخیر بوده است(Yeoman, 2004: 48). با تحریم انرژی روسیه از سوی اروپا و همچنین جنگ اکراین، نقش اقلیم کردستان عراق در تامین انرژی از طریق پروژه ناباکو و همچنین بازار انرژی ترکیه دارای اهمیت راهبردی است. از این رو دولت محلی می‌تواند به نقش موثری در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی جهان و منطقه ایفا کند.

2.افزایش سطح تولید نفت

میزان ذخایر انرژی اقلیم کردستان عراق، شامل ۶۰ میلیارد بشکه نفت خام و بین ۳ تا ۶ میلیارد مترمکعب گاز است(World Oil Statistics, 2022). در سال ۲۰۲۲ میلادی، شرکت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه صنعت نفت و انرژی از ۱۹ کشور از جمله ایالات متحده آمریکا، کانادا، کره جنوبی، ترکیه، نروژ، انگلیس، اتریش، مجارستان، هند، امارات متحده عربی، روسیه، چین و سوئیس در منطقه کردستان عراق فعالیت می‌کنند. شرکت‌های آمریکایی و کانادایی بیشترین نقش آفرینی در فعالیت‌های اقتصادی و انرژی کردستان عراق دارند(KRG, 2019).

3.تحمیل طرح الحاق مناطق مورد مناقشه

مناطق مورد مناقشه بین حکومت مرکزی و اقلیم کردستان عراق، بخشی از استان‌های واسط، دیاله، صلاح الدین، کرکوک، نینوا و میسان می‌باشد و موجب تنش سیاسی طرفین بر سر اداره این مناطق و منابع نفتی شده است(سیامک کاکایی، 1391). دولت محلی کردستان عراق از صنعت نفت و انرژی به عنوان اهرم اقتصادی و سیاسی در مقابل حکومت مرکزی در قبال اجرایی شدن طرح الحاق مناطق مورد مناقشه به اقلیم استفاده می‌کند.

4.جذب سرمایه گذاران خارجی

اقلیم کردستان عراق، از سال ۲۰۰۳ میلادی، راهبرد جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه و افزایش سطح صادرات نفت و انرژی را در پیش گرفته است(Yeoman, 2004: 50). اربیل اقدام به جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی در حوزه‌های نفت و گاز کرده و برنامه‌هایی بلند مدت در جهت تولید و صادرات بیشتر انرژی دنبال می‌کند. اقلیم کردستان عراق در تلاش است تا نقشی متوازن پیرامون مسئله رژیم صهیونیستی لحاظ کند تا بتواند به عنوان یک بازیگر مهم در سطح منطقه جنوب غرب آسیا ایفای نقش کند. از سوی دیگر به واسطه بهبود روابط و مناسبات تجاری و اقتصادی خود با آمریکا و رژیم صهیونیستی، نقشی محوری در انتقال انرژی به اروپا داشته باشد؛ این حجم از سرمایه‌گذاری خارجی در اقلیم کردستان، موجب افزایش تنش سیاسی اقلیم با بغداد شده است(رجبی، 1397: 12-10).

نتیجه گیری و ارائه اقدامات سیاستی جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق

شرایط سیاسی و اقتصادی اقلیم کردستان عراق در سال ۲۰۲۲ میلادی، موجب شده است تا سیاست گذاران اقلیم راهبردهای کوتاه و بلند مدت در راستای رفع منازعات سیاسی و اقتصادی اتخاذ کنند. از جمله استراتژی‌های کوتاه مدت اتخاذ شده، اخذ وام‌های کلان از صندق بین المللی پول است. از سوی دیگر، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های مختلف صنعتی، عمرانی و ساختمان به خصوص در بخش صنعت نفت و انرژی از جمله راهبردهای بلند مدت دولت محلی اقلیم کردستان عراق است. درآمدهای حاصل از فروش نفت، راهبرد سیاسی و اقتصادی اقلیم کردستان عراق را در سطح کلان، تحت تاثیر قرار داده است. از نظر استراتژی انرژی، با شروع جنگ اکراین و هم چنین تحریم انرژی روسیه از سوی اروپا، نقش اقلیم کردستان عراق در تامین انرژی در عرصه بین الملل دارای اهمیت راهبردی است.

با توجه به منطق حاکم بر سیاست خارجه اقلیم کردستان عراق می‌توان متوجه شد که در صورت همراهی دولت محلی با رژیم صهیونیستی مزایای احتمالی کوتاه مدت متوجه وی خواهد شد اما تبعات ناشی از آن پرهزینه و بلند مدت خواهد بود. از جمله اقدامات سیاستی جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق پیرامون پرونده رژیم صهیونیستی به شرح ذیل می‌باشد:

• رصد و تعیین راهبرد استراتژی سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال پرونده اقلیم کردستان عراق در سطح منطقه.
• تعیین الزامات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در قبال سیاست‌های جدید آمریکا در اقلیم کردستان عراق و بحران تروریسم.
• شناساندن ظرفیت‌های اقتصادی در جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق توسط سفارتخانه‌ها به سرمایه گذاران ایرانی جهت افزایش سطح همکاری‌های اقتصادی، از جمله صنعت نفت و انرژی.
• استفاده از ظرفیت رسانه‌ای و بهره‌مندی از شبکه‌های برون‌مرزی جهت افزایش سطح حمایت افکار عمومی مردم ترکیه درقبال مسئله فلسطین.
• اولویت‌بندی سطح تهدیدات امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با بررسي پرونده سياسي- امنيتي مرزهاي جمهوري اسلامي ايران و اقلیم کردستان عراق.

الف) فارسی
نیک فر, جاسب, ماهیدشتی, مهدی. (1394). واکاوی استراتژی نفتی اقلیم کردستان عراق، اهداف و رویکردها. پژوهش های راهبردی سیاست, 4(14), 167-197. قابل دسترس در https://qpss.atu.ac.ir/article_1770.html
سیدمشهدی، پردیس السادات، قلمباز، فرهاد، اسفندیاری، علی اصغر. (1390). اهمیت صنعت نفت در ایجاد تولید و اشتغال در اقتصاد و تاثیر آن بر سایر فعالیت های اقتصادی، پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی سال اول بهار 1390 شماره 2. قابل دسترس در http://ensani.ir/fa/article/272084
میرترابی, سعید. (1392). هفت قاعده سیاست خارجی نفتی. پژوهشنامه علوم سیاسی, 8(1), 209-245. قابل دسترس در http://www.ipsajournal.ir/article_198.html
مسعودی‌نیا، ح.، و ابراهیمی، ع.، و رضازاده، م. (1396). اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران در عصر وابستگی متقابل؛ فرصت ها و چالش ها. تحقیقات سیاسی و بین المللی, 9(33 ), 33-62. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=480552
سیامک کاکایی، «بارزانی و مناطق مورد مناقشه ، باد به کدام سو می وزد؟» وب سایت world service news، منتشر شده در 27 آذر 1391. قابل دسترس در  https://web.archive.org/web/20130107055412/http://news.irib.ir/NewsPage.aspx?newsid=23401
رجبی، م. (1398). جایگاه اقلیم کردستان عراق در سیاست های منطقه ای ایالات متحده آمریکا در غرب آسیا. پژوهش های سیاسی جهان اسلام, 9(2 ), 27-52. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=505301
ب) لاتین
The Kurdistan Regional Government (KRG) established in June 2019 focuses its priority to shift the economy towards an open diversified economy to balance the actual dependence on oil and gas, review at https://www.mzv.cz/erbil/en/trade_and_economy/business_guide_for_czech_companies/doing_business_in_iraqi_kurdistan/index.html
Lusiani, G. (2005), “Oil and Political Economy in the International Relations of the Middle East”, in Louise Fawcett ed, International Relation of the Middle East, Oxford: Oxford University Press. review at https://global.oup.com/academic/product/international-relations-of-the-middle-east-9780198809425?cc=us&lang=en&
Yeomen, Mathew, (2004), “The United States, China and race for oil Security”, Crude Politics: www.oilcrisis.com/cn/crude-dashbord.pdf
Fareed Zakaria. (April 21, 2022). The only plausible path to keep the pressure on Russia. review at https://www.washingtonpost.com/opinions/2022/04/21/russia-ukraine-oil-production-saudi-arabia-uae-gulf-states-security/
ج) وب سایت
«ما با نفت به گونه‌ای برخوردا خواهیم کرد که به نفع همه باشد.» وب سایت کردپرس، منتشر شده در 16 بهمن 1400. قابل دسترس در https://kurdpress.com/ku/6071/
« کمبود و افزایش شدید قیمت آرد و روغن در اقلیم کردستان عراق» وب سایت خبرگزاری فارس، منتشر شده در 26 اردبهشت 1401. قابل دسترس در  http://fna.ir/1ovsdi
World Oil Statistics, Oil left in the world, 2022, review at https://www.worldometers.info/oil/