تاثیر افکار عمومی و رفتار بر اقتصاد

اقتصاد رفتاری (Behavioral Economics) حوزه نسبتا نوین در علم اقتصاد می باشد. این حوزه تعامل بسیار نزدیکی با علوم اجتماعی، علی الخصوص روان شناسی دارد. واحد تحلیل در علم اقتصاد رفتار، فرد می باشد.
جريان اصلي اقتصاد و به ويژه اقتصاد نئوكلاسيكي، از برهه ای به بعد تمایلی به پذیرش برخـي اصول، مانند حداكثرسازي نفع شخصي و رفتار عقلايي، بررسي هاي انسان شناسانه را ناديده گرفته است. عده اي از اقتصـاددانان اين فروض انعطاف ناپذير را علت برخي ناكامي هاي اقتصاد در زمينه هاي عملي دانسته اند. اقتصاد رفتاري بر آن است تا اين خلأ را با روش هاي گوناگون پوشش دهد. امروزه اقتصاد رفتاري با كمك دانش و روش هاي پژوهش در علم روان شناسي پيشرفت بسیاری كـرده است.

مقدمه

در شاخه­ های مختلف علم اقتصاد، رفتار مردم از اهمیت بالایی برخوردار است و این علم با بررسی رفتار انسان­ها گره خورده است. البته اقتصاد­دانان سنتی، سعی می­ کنند پای بررسی احساسات و روان‌شناسیِ اجتماعی به دنیای اقتصاد باز نشود و این علم با اعداد و مدل‌هایش به حیات خود ادامه بدهد. لکن پژوهش­های نوین نشان داده اند که نمی‌توان نقش رفتار آدم‌ها را در اقتصاد نادیده گرفت. به طور کلی اقتصاد رفتاری شاخه­ ای در علم اقتصاد می­باشد که بینش‌های مختلف از روان‌شناسی، قضاوت، تصمیم­ گیری و اقتصاد را باهم تلفیق می‌کند و سعی دارد در نهایت، دید دقیق‌تری درباره رفتار انسان‌ها به‌ دست بیاورد.

تاریخچه

در طول دوران توسعه­ ی اقتصاد نئوکلاسیک، اقتصاددانان کم کم خود را از موضوعات روانشناسی دور کردند. در طول این دوران تصاددانان تلاش می­ کردند تا حوزه ­ی علمی خود را به علوم طبیعی نزدیک کنند. موضوع دیگر، استفاده از روابط ریاضی در نمونه­ سازی­های اقتصادی بود و رویکرد ریاضی در اقتصاد به­ عنوان رویکردی فراگیر تبدیل شد. بدین ترتیب مفهوم انسان اقتصادی شکل گرفت که تاکید آن بر عقلانیت انسان­ها در تصمیم­ گیری بود. لکن در همین حین تحلیل­های روانشناسی ادامه یافت تا بسیاری از موضوعات را در زمان توسعه­ی اقتصاد نئوکلاسیک توضیح دهد و بسیاری از دانشمندان معتقد بودند که پدیده­ های مربوط به روانشناسی فردی، قیمت­ها را تحت تأثیر قرار می­دهند.( Camerer & Loewenstein, 2004)

اقتصاد رفتاری چیست؟

اقتصاددانان رفتاری بر این باور هستند که تصمیم های اقتصادی انسان‌ها آن‌قدر ساده و مکانیکی نیست که با معادلات اولیه‌ی ریاضی و فرضِ عقلانیت اقتصادی قابل درک باشد. اقتصاد رفتاری شاخه­ ای از علم اقتصاد است که به مطالعه رفتار اقتصادی انسان و پیامدهای آن می‌پردازد )1393، صادقی، ابوالفضل؛ علی روحانی(

 رفتار شامل گستره­ بزرگی از فعل ­های انسان می­شود و در اقتصاد رفتار حتی رفتارهایی که در زندگی عادی و روزمره ما به صورتی تکرارشونده در جریان هستند، در نظر گرفته می­شود. در اقتصاد رفتاری، انسان‌ها ماشین‌هایی محاسبه‌گر به شمار نمی‌روند بلکه آن‌‌ها تصمیم‌گیرندگانی در نظر گرفته می­شوند که با توجه به شوق و منطق خود دست به عمل می‌زنند.( (Smith, A. (1759/1892

شاخه­ های مختلف اقتصاد رفتاری

علم اقتصاد رفتار بر أساس نوع تاثیر رفتار بر اقتصاد به شاخه­ ها مختلفی تقسیم می­شود. در ادامه به اختصار برخی از این شاخه­ ها مورد بررسی قرار گرفته­ اند:

مالیه رفتاری

ایده اصلی مالیه رفتاری تبیین این موضوع است که چرا شرکت کنندگان بازار خطاهای سیستماتیک انجام می­دهند. این­گونه خطاها قیمت­ها و بازدهی­ ها را تحت تأثیر قرار می­دهد و بازارها را نا کارامد می­کند. مالیه رفتاری ناکارامدی­ هایی نظیر عکس العمل­ های نامناسب نسبت به اطلاعات بازار­های اقتصادی را بررسی می­کند. (Kirkpatrick 2007)

مالیه رفتاری کمی

مالیه رفتاری کمی از روش شناسی ریاضی و اماری برای فهم تبعیض­های رفتاری استفاده میکند.

انتقاد گرایی

انتقاد گرایان فرضیه ­های بازار کارا را تایید می­کنند. انها مخالفت کردند که مالیه رفتاری بیشتر مجموعه­ ای از استثناءها است و این مجموعه استثنا‌ءها یا در بازار به سرعت از طریق بالا رفتن قیمت از بین می­روند. (See Freeman, 2004 )

نظریه بازی رفتاری

نظریه بازی رفتاری موضوعی است که به بررسی تصمیمات و رفتار متقابل در بازارهای اقتصادی می­پردازد. (James Andreoni 2008)

تاثیر اجتماع بر رفتار اقتصادی:

تصمیمات اقتصادی انسان­ها در انزوا گرفته نمی­شود و این تصمیمات تحت تاثیر عوامل اجتماعی متعددی امکان تغییر دارند. در ادامه برخی ابعاد اجتماعی موثر بر رفتار اقتصادی آورده شده اند:

هنجارهای اجتماعی

هنجارهای اجتماعی انتظارات رفتاری پیدا و ناپیدایی‌ هستند که در هر اجتماع وجود دارند و تصمیمات افراد در حیطه امور اقتصادی به آنها وابسته است. در واقع هنجارهای اجتماعی هر جامعه اثر فراوانی بر اخذ تصمیمات اقتصادی افراد آن جامعه می­گذارد و تصمیات افراد صرفا حاصل سلیقه شخصی آن­ها نمی­باشد.

انصاف و مقابله ‌به‌مثل

شکل‌گیری انصاف در انسان­ها به‌خاطر میلی است که در آنها نسبت به مقابله‌به‌مثل وجود دارد. مقابله‌به‌مثل نیز ممکن است ابعاد مثبت و منفی داشته باشد. به عنوان مثال تعیین جایزه برای کمک به یک خیره می­تواند باعث جذب خیران بیشتری شود نسبت به حالتی که برای این کار جایزه­ای تعیین نشده باشد.

نبود صداقت

در اقتصاد رفتاری، به مقوله فقدان صداقت با دید روان‌شناسانه ـ جامعه‌شناسانه نگاه می‌شود. به‌‌دید اقتصاد رفتاری، نبود صداقت در تصمیم‌گیری و فرآیندهایی مانند خریدوفروش ممکن است نتیجۀ برخی از اقدامات باشد، اقداماتی مانند درنظرگرفتن جایزه و امتیاز به خریداران در فروش یا بررسی سود و زیان‌ها از سمت مشتری برای ورود به یک فرایند تصمیم‌گیری.

رفتار گله‌ای و حباب‌های بازار

افراد در جوامع، رفتار گله‌ای دارند. یعنی چه؟ منظور این است که آنها در بیشتر مواقع ترجیح می‌دهند به‌جای دنبال‌کردن خواسته‌ها و ترجیحات شخصی و استفاده از اطلاعات و تصمیم‌گیری مستقل، از جمع پیروی کنند و کارهایی را انجام بدهند که از سوی عموم انجام می‌شود. این هم عامل اثرگذار دیگری بر تصمیم‌گیری است و در اقتصاد رفتاری به آن توجه می‌شود.

ثبات و تعهد

ثبات و تعهد هم از مفاهیم مهم در اقتصاد رفتاری هستند. واقعیت این است که آدم‌ها نسبت به هنجارهای اجتماعی حساس‌اند و دوست دارند منطبق بر آنها رفتار کنند و پذیرفته شوند. زمانی که نتایج و عواقب یک رفتار و حرکت، حس پذیرش و انطباق‌شان با هنجارها را خدشه‌دار می‌کند، آن را کنار می‌گذارند.

اعتماد

زمانی که اعتماد وجود دارد، مشتریان معمولا ریسک بیشتری را برای تصمیم‌گیری‌های خود می‌پذیرند. منتها زمانی که احساس کنند قرار است به آنها خیانت شود یا کلاه به سرشان گذاشته شود، ریسک‌پذیری کمتری خواهند داشت.

نتیجه ­گیری

هدف اقتصاد رفتاری بکارگیری پیش فرض های واقع بینانه در مسائل اقتصادی است. از جمله این پیش فرض ها می توان گفت که ”انسان­ها با مبانی معرفتی که اغلب نسبت به ان ناآگاهند، تصمیم­ گیری میکنند“. امروزه اقتصاد متعارف مملو از چالش ها و مجادلات میباشد که که در این میان مکاتب و نظریه های مختلف برآنند که ما فهم بهتری از دنیای موجود داشته باشیم و با یاری جستن از آنها مشکلات پیش روی را پشت سر بگذاریم. یکی از این رویکردها اقتصاد رفتاری می­باشد. نظریه پردازان اقتصادی در تلاش اند تئوری­های معارف اقتصاد را جهت تصمیم گیری اقتصادی معرفی، توسعه و تقویت کنند تا نگاهی واقع گرایانه­ تر به اقتصاد معطوف شود.

--- Smith, A. (1759/1892). The Theory of Moral Sentiments. New York: Prometheus Books
--- Camerer, C., & Loewenstein, G. (Eds.). (2004). Behavioral economics: Past, present and future. In C. Camerer, G. Loewenstein & M. Rabin (Eds.). Advances in behavioral
--- Kirkpatrick 2007, p. 49
--- See Freeman, 2004 for a review
--- James Andreoni et al. (2008). "altruism in experiments," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Abstrac