چکیده
گروه ویژه اقدام مالی (Financial Action Task Force) یا به اختصار اف ای تی اف (FATF)، نام یک سازمان بین دولتی است که در سال ۱۹۸۹ با ابتکار جی۷ با نگرش به سیاستهای توسعه برای مبارزه با پولشویی تأسیس شد. این سازمان در سال ۲۰۰۱ به کارزار مبارزه با تأمین مالی تروریسم پیوست. در گذر زمان، فعالیتهای این گروه گسترده تر شد و در نتیجه در سال ۲۰۱۲ مقابله با تأمین مالی فعالیتهای اشاعه ای نیز به مأموریتهای این گروه افزوده شد و در همین سال، آخرین ویرایش توصیههای خود را برای مقابله با جرایم مالی (تأمین مالی تروریسم، تأمین مالی فعالیتهای اشاعه ای، پولشویی و…) منتشر کرد (وبگاه اف ای تی اف، بی تا).
این گروه میزان پیشرفت کشورهای عضو در زمینه پیاده سازی توصیههای این گروه را رصد می کند. همچنین پیشرفت تصویب و اجرای توصیههای گروه در سطح جهان را نیز نظارت می کند. بر اساس همین رصد و نظارت، گروه ویژه اقدام مالی، کشورها را به سه دسته تقسیم کرده است. یک دسته کشورهایی هستند که از نظر این گروه کاملا بر توصیههای این گروه منطبق بوده و آنها را اجرا کرده اند. این گروه بیشتر کشورهای توسعه یافته هستند. گروه دوم کشورهایی هستند که در حال پیشرفت و تطبیق با استانداردهای مشخص شده هستند. دسته آخر کشورهایی هستند که همکاری با این گروه نداشتند و لذا از نظر گروه، کشورهای دارای خطر پولشویی و تأمین مالی تروریسم هستند. این دسته خود به دو دسته تقسیم می شوند. یک دسته کشورهایی که علیه آنها اقدام متقابل انجام نمی شود. دسته دیگر آنهایی هستند که علاوه بر در لیست سیاه بودن، علیه شان اقدام متقابل نیز صورت می گیرد.
به رغم همکاری و توجه به FATF، ایران از سال ۱۳۸۶ در فهرست اقدام مقابلهای (لیست سیاه) FATF قرار داشته است و حتی بعد از تعهد سیاسی وزیر اقتصاد دولت یازدهم (دکتر طیبنیا) در سال ۱۳۹۵ به رئیس FATF مبنی بر اجرای برنامه اقدام FATF، اما این نهاد اقدامات مقابلهای علیه ایران را کاملا تعلیق نکرد و بعضی از این اقدامات باقی ماندند (تابناک، 1400). آنچه که در فضای کشور تحت عنوان لوایح چهارگانه مرتبط با FATF نامیده شده، به خواستههایی مربوط میشود که گروه ویژه اقدام مالی تحت قالب برنامه اقدام (Action Plan) از ایران خواسته که آنها را اعمال نماید تا ایران را از لیست سیاه خود بیرون بیاورد؛ لذا دولت قبل، از طریق چهار لایحه پیشنهادی خود، درصدد اجرای این خواستهها بود که از این لوایح، دو مورد آن مربوط به قوانین از پیش تصویب شده داخلی است که دولت قبل تلاش میکرد متناسب با خواستههای FATF آنها را اصلاح کند و دو مورد دیگر نیز شامل کنوانسیونهای بین المللی CFT (مقابله با تأمین مالی تروریسم) و پالرمو (مبارزه با جرایم سازمانیافته فراملی) میشود که این نهاد خواهان تصویب آنها در مجاری قانونی ایران است.
اما ایران هنوز CFT و پالرمو را نپذیرفته و اجرایی نکرده است تا همچنان در لیست سیاه این گروه، قرار گرفته باشد؛ لذا، در این گزارش برآنیم تا سناریوهای مختلف تعامل ایران و FATF را بررسی کنیم.
مقدمه و بیان موضوع
از آنجایی که در سالهای اخیر، این موضوع در کشور بسیار پررنگ و گاه حاشیهساز شده است، به نظر ضروری میرسد سناریوهای مختلف تعامل ایران و گروه ویژه اقدام مالی، بررسی شود تا مشخص شود بالأخره کدام حرفها و نظرات صحیح و مطابق منافع کشور، و کدام خلاف آن است. درواقع آیا آنگونه که برخی بیان میدارند، نپذیرفتن این لوایح و نپیوستن به این گروه، کشور را با مشکلات عدیدهای همچون مشکلات بانکی، تحریم بیشتر، عدم همکاریهای تجاری و… روبرو میسازد یا خیر. در این گزارش، سعی میشود به این سؤال اساسی که ارتباط مستقیمی با منافع ملی کشور دارد، پاسخ داده شود و سناریوهای مختلف تعامل ایران و FATF مورد بررسی قرار گیرد.
تحلیل موضوع
گروه ویژه اقدام مالی (افایتیاف) ۴٩ توصیه برای مقابله با پولشویی و مبارزه با تامین مالی تروریسم منتشر کرده که ۴٠ توصیه درباره مبارزه با پولشویی و ٩ توصیه مربوط به مقابله با تامین مالی تروریسم است. البته در سال ٢٠١٢ همه توصیه ها در قالب ۴٠ توصیه مبارزه با پولشویی، تامین مالی تروریسم و تامین مالی اشاعه تجمیع شده است (رجانیوز، 1397). حال، نکته اینجاست که هماکنون نام ایران در لیست سیاه FATF است و این سازمان اعلام کرده است که فقط در صورت پذیرش خواستههای آنان، نام ایران را از این لیست خارج میکند. از طرفی، وجود کشورهای مخالف ایران مانند آمریکا در اعضای مجمع FATF، خروج ایران از لیست کشورهای غیر همکار را حتی درصورت اجرای برنامه اقدام، ناممکن به نظر میرساند. همچنین، تعهد ایران برای شفافیت تبادلات مالی در صورت پذیرش، ریسک شناسایی مسیرهای دورزدن تحریمهای کشور را افزایش داده و پیوستن به کنوانسیون CFT، افزایش فشارهای آمریکا و متحدان را به بهانه حمایت ایران از تروریسم، به دنبال دارد. به هرحال، نام ایران در بلکلیست این گروه قرار دارد و ایران به منظور خروج کامل، باید خواستههای FATF را که شامل کنوانسیون های بین المللی CFT و پالرمو است، تصویب و اجرا کند. از طرفی میدانیم که کشورهای غیر همکار، در عمل فشار شدیدی در مبادلات خود احساس می کنند؛ چراکه از طرف گروه ویژه اقدام مالی به عنوان کشورهای پرخطر برای مبادلات مالی معرفی شدهاند و این موضوع به اجتناب دیگر کشورها از تعاملات مالی با کشورهای غیر همکار منجر میشود. درواقع، جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با گروه ویژه اقدام مالی FATF بر سر دو راهی انتخاب میان بد و بدتر، یعنی نپذیرفتن یا پذیرفتن این خواسته ها قرار دارد. در ادامه، سناریوهای مختلف تعامل ایران و FATF مورد بررسی قرار می گیرد.
بیان سناریوهای استراتژیک مرتبط
طبیعتا سناریوهای ایران در مواجهه با FATF، پذیرش یا عدم پذیرش آن است که در ادامه شرح داده می شود. البته سناریوی سومی نیز وجود دارد؛ به این معنا که مانند وضعیت کنونی که ایران دو لایحه اصلاح قانون مبارزه با تروریسم و اصلاح قانون مبارزه با پولشویی را با تصویب و تائید مجلس و شورای نگهبان به قانون تبدیل کرده است، اما دو لایحه باقیمانده، یعنی لایحه پیوستن ایران به کنوانسیون مبارزه با جرایم سازمانیافته فراملی (کنوانسیون پالرمو) و لایحه الحاق ایران به کنوانسیون مقابله با تامین مالی تروریسم (CFT) را نپذیرد و درواقع، بخشی از خواستههای آنها را اجرایی و برخی را رد کند که این در عمل، از منظر گروه ویژه اقدام مالی، همان سناریوی دوم یعنی نپذیرفتن FATF محسوب میشود.
سناریو اول: پذیرش خواستههای FATF از سوی ایران
سناریو اول، پذیرش خواسته های FATF از سوی ایران که در این صورت، دو حالت پیش می آید. در حالت اول این سناریو، FATF همه چیز را پس از پذیرش، تصویب و اجرای آن توسط ایران، تایید کرده و به دنبال آن با خروج ایران از فهرست کشورهای غیر همکار، اقدامات مقابلهای لغو و ایران از فهرست سیاه FATF خارج می شود.
موافقان پذیرش کامل FATF استدلالهای زیر را در دفاع از آن عنوان میدارند:
- بدون تصویب این دو لایحه، مبادلات مالی و بانکی ایران با تمامی کشورهای دنیا دچار مشکل خواهد شد.
- اگر لوایح مرتبط با FATF تصویب نشود، دست به نوعی خودتحریمی زده شده که حتی کشورهایی که در حال حاضر نیز اندک ارتباطات و تبادلاتی با ایران دارند، در ادامه از انجام این کار امتناع خواهند کرد.
- در صورت قرار داشتن در لیست سیاه، ایران به عنوان کشوری با ریسک سرمایه گذاری بالا شناخته خواهد شد و در راه سرمایه گذاری خارجی در کشور، موانع اساسی ایجاد می شود.
- با وجود تحریمهای فزاینده آمریکا علیه ایران، می باید از اندک فرصتهای موجود برای حفظ و برقراری تبادلات با کشورهای دنیا بهره گرفت و تصویب این لوایح، چنین موقعیتی را نصیب ایران می سازد.
- با توجه به حق تحفظ و شرطی که در لوایح پیشبینی شده است، می توان گروههای محور مقاومت را از ذیل تعریف گروه اقدام ویژه مالي براي مبارزه با پولشويي خارج ساخت؛ به عبارت دیگر، حتی تصویب این لوایح نمی تواند موجب شود که ارتباط ایران با گروههای طرفدار سیاست منطقه ای آن، قطع شود.
- تصویب این لوایح، موجب شفافیت بیشتر سیستم مالی و پولی خواهد شد و با مشخص شدن مبدا و مقصد پول، بهتر می توان با پولشویی و پولهای کثیف مقابله کرد.
- با پیوستن به این نهاد، امکان بهانه علیه ایران و اینکه انگ تروریسم به ایران نسبت داده شود، از مخالفان سلب خواهد شد (جامعه خبری تحلیلی الف، 1398).
- و مخالفان نیز با استدلالهای زیر، خطر پیوستن به FATF را بیان میکنند:
- با توجه به تحریم ایران از سوی آمریکا و قطع ارتباطات و تبادلات مالی و بانکی ایران، صحبت درباره لوایح مرتبط با FATF و شفافیت مالی عملا بی فایده بوده و نوعی تحمیل هزینه های جدید است.
- تصویب این لوایح، نوعی پذیرش تحریم مضاعف علیه کشور است و موجب می شود معدود ارتباطات و کانالهای باقیمانده ایران برای دورزدن تحریمها نیز افشا شود؛ در آن صورت، مقابله با تحریمها بسیار سختتر خواهد شد.
- تجربه بیش از دو دهه پاکستان ثابت کرد گروه ویژه اقدام مالی به این سادگی رضایت نمی دهد تا یک کشور از لیست سیاه و خاکستری آن خارج شود. برای مثال، بار دیگر از اسلام آباد خواسته شد اقدامات بیشتری برای مقابله با تامین مالی تروریسم و پولشویی انجام دهد.
- در صورت تصویب لوایح مرتبط با FATF گروههای محور مقاومت نیز مشمول تحریم خواهند شد و ارتباطات ایران با آنها قطع می شود؛ در آن صورت، مقابله نظام سلطه با بازوهای محور مقاومت بسیار ساده خواهد شد و بعد از آن ایران را نیز در تنگنای بسیار بیشتری قرار خواهند داد.
- در حال حاضر، ایران توانسته تا حدود زیادی اثرات تحریم را کنترل و مدیریت نماید، اما تصویب پالرمو و سیافتی موجب میشود هزینه ها و فشارهای جدیدی بر ایران تحمیل شود.
- روابط اقتصادی خارجی ایران در حال حاضر در شرایط غیر عادی قرار داد و اگرچه باید قوانین لازم برای مبارزه با فساد در عرصه داخلی وجود داشته باشد، اما اتکا به چنین نهادهایی عملا موجبات مختل شدن تعاملات اقتصادی و سیاست خارجی خواهد شد.
- پیوستن به اف ای تی اف موجب می شود تا کشورهای غربی به صورت کامل از تبادلات و ارتباطات مالی و اطلاعات محرمانه ایران مطلع شوند و این امر می تواند منجر به اقدامات تقابلی بسیار بیشتر علیه ایران شود.
- رای گیری در اف ای تی اف به صورت اجماعی است و از آنجا که آمریکا، رژیم صهیونیستی و… در آن حضور دارند، حتی با وجود انجام تمامی اقدامات، آنها نخواهند گذاشت وضعیت ایران بهبود یابد.
- نکته دیگری که معمولا اعضای مجمع برروی آن تاکید دارند این است که رئیس جمهور و اعضای دولت به جای ادبیات سلبی و اینکه «اگر این لوایح تصویب نشود، وضعیت بدتر خواهد شد» باید ادبیات ایجابی داشته باشند و دقیقا اعلام نمایند قرار است با تصویب FATF چه تحولات مثبتی در عرصه اقتصادی و معیشتی مردم رخ دهد (تسنیم، 1399).
در حالت دوم این سناریو، پس از پذیرش کامل و تصویب و اجرای برنامه اقدام، ایران از لیست کشورهای غیر همکار خارج نمیشود. همانگونه که در نکات بالا بیان شد، این موضوع با توجه به حضور کشورهای مخالف ایران در اعضای این مجمع، کاملا محتمل است. در این صورت FATF ایراداتی به برنامه اقدام ایران وارد می کند و آن را دلیل خارج نشدن ایران از لیست کشورهای غیر همکار معرفی میکند. بنابراین، ایران همچنان در لیست سیاه خواهد ماند؛ در این صورت، تعهد ایران در قبال در اختیار گذاشتن اطلاعات واقعی تبادلات مالی، بزرگترین ضرر ایران خواهد بود که خطر شناسایی مسیرهای دورزدن تحریمها را به شدت افزایش می دهد. از سوی دیگر، پیوستن ایران به کنوانسیونهای بین المللی CFT و پالرمو، تبدیل به ابزاری برای دشمنان جمهوری اسلامی ایران میشود تا فشارهای بیشتری در زمینه حمایت ایران از تروریسم اعمال کنند. این درحالی است که نام ایران از لیست کشورهای غیر همکار همچنان خارج نشده است.
سناریو دوم: نپذیرفتن برنامه اقدام از سوی ایران
در سناریو نپذیرفتن برنامه اقدام از سوی ایران، براساس قواعد حاکم بر FATF نام ایران به هیچ عنوان از لیست کشورهای غیر همکار خارج نخواهد شد. مهمترین پیامد مثبت حاصل از این سناریو، از بین رفتن خطر افشای اطلاعات و شناسایی مسیرهای دورزدن تحریمها است. مهمترین پیامد منفی نپذیرفتن برنامه اقدام، سختتر شدن انجام مبادلات بانکی با بانکهای خارجی است. البته براساس نظر کارشناسان اقتصادی، مشکل اصلی سیستم بانکی ایران در حال حاضر، موارد دیگری است که ربطی به FATF ندارد.
ارائه پیشنهاد
در حال حاضر ایران بر سر دوراهی پذیرفتن یا نپذیرفتن تصویب و اجرای کامل برنامه اقدام FATF قرار دارد. بررسیها نشان میدهد که پذیرش اجرای برنامه اقدام، ضمن سختتر کردن شرایط تحریم برای ایران، خطر شناسایی مسیرهای ایران برای دورزدن تحریمها را افزایش میدهد. بنابراین اکیدا توصیه میشود که ایران سناریو نپذیرفتن را انتخاب کرده و در سطح بینالملل، تحریمهای ظالمانه آمریکا را علت نپذیرفتن اعلام کند.
با توجه به بررسیها و نتیجه تحلیلهای این گزارش، پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه می شود:
- توصیه میشود که ایران از پذیرش کامل برنامه اقدام خودداری کند. چرا که این برنامه با توجه به تحریمهای موجود، اوضاع بد کنونی را بدتر می سازد.
- در افکار عمومی، این مطالبه ایجاد شود که مسئولان طرفدار تصویب، باید تضمین دهند که اجرای برنامه اقدام، خللی در دورزدن تحریمها به وجود نمیآورد و در صورت بروز مشکل، باید مسئولیت خسارات وارده بر کشور را بپذیرند.
- دستگاه دیپلماسی کشور با کنش فعالانه در سطح بینالمللی، تحریمهای ظالمانه آمریکا را دلیل نپذیرفتن برنامه اقدام از سوی ایران معرفی کند و از شرکای تجاری خود بخواهد که به همکاری با ایران ادامه دهند.
- پیشنهاد میشود توجه به ظرفیت فعالان اقتصادی، یافتن و به کارگیری شیوه های جدید دورزدن تحریمها و همچنین تاسیس نهادی ویژه در کشور برای مقابله با تحریمها، در دستور کار قرار گیرد.
--- What do we do. Retrieved from FATF website: https://www.fatf-gafi.org/about/whatwedo/#d.en.3146
--- تابناک (1400). اثر اقدامات مقابلهای FATF بر اقتصاد کشور چقدر است. بازیابی شده از: https://www.tabnak.ir/fa/news/1058025/%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-fatf-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%DA%86%D9%82%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
--- رجانیوز (1397). با لوایح چهارگانه آشنا شوید. بازیابی شده از: https://www.rajanews.com/news/293129/%D8%A8%D8%A7-%D9%84%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AD-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7-%D8%B4%D9%88%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%85-%DB%8C%DA%A9-%D8%AF%D8%B1%D8%B3-%D8%B9%D8%A8%D8%B1%D8%AA-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D8%9B-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D9%88%D9%85-%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF
--- جامعه خبری تحلیلی الف (1398). موافقان و مخالفان FATF چه میگویند. بازیابی شده از: https://www.alef.ir/news/3980801183.html
--- تسنیم (1399). همه چیز درباره FATF. بازیابی شده از: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/12/19/2467186/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-fatf-%D9%BE%DB%8C%D9%88%D8%B3%D8%AA%D9%86-%D8%A8%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D8%A8%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA