مقـدمه
پس از جنگ جهانی دوم و تخریب کشورهای اروپایی از جنگ، اقتصاد آمریکا که از جنگ دور بود، آمریکا را به قدرت هژمون و بلامنازع رساند. هژمونی پولی یکی از برنامههایی بود که سیاستمداران و استراتژیستهای آمریکایی آن را دنبال کردند. چرا که این امر باعث افزایش نفوذ و سلطه سیاسی و اقتصادی ایالات متحده در دیگر کشورها بود. کنفرانس برتون وودز (Bretton-Woods Conference) زمینههای لیبرال شدن اقتصاد بین الملل و گسترش تجارت آزاد در صحنه بینالملل را فراهم کرد. این کنفرانس در ژوئیه 1944 برای تعیین ساختار و نظم اقتصادی جهان پس از جنگ جهانی دوم بر پایه سیستم اقتصاد آزاد جهانی شکل گرفت. اما در دهه 1970، رکود اقتصادی در آمریکا و رونق اقتصادی در ژاپن و اروپای غربی محدودیتهای این نظام را آشکار کرد و باعث شد آمریکا حمایت خود را از نظام اقتصادی برتون وودز بردارد.
در سالهای اخیر استفاده ابزاری ایالات متحده از دلار به عنوان ابزار تحریم و سلطه افزایش یافته است لذا کشورهای مختلف دنیا از جمله چین، روسیه، هند، برزیل و ایران تلاشهایی را در جهت کاهش وابستگی به دلار انجام داده اند. از جملهی این اقدامات میتوان به جایگزین کردن پولهای ملی در روابط دوجانبه اقتصادی کشورها اشاره کرد. حال باید پرسید چالشهای دلاری بودن اقتصاد یک کشور چیست؟ چه مشکلاتی با وابستگی به دلار برای اقتصاد کشور به وجود میآید؟
چالشهای دلاری بودن اقتصاد
یکی از چالشهای وابستگی به دلار، ایجاد حاکمیت اقتصادی( Economic Sovereignty )دلار بر اقتصاد جهانی است که باعث به چالش کشیده شدن اقتصاد دیگر کشورها میشود. بسیاری از کشورها معتقدند که حکمرانی ایالات متحده بر اقتصاد جهانی به وسیله دلار باعث به چالش کشیده شدن حکمرانی اقتصادی ملی میشود. مسئله دیگر این است که وقتی متولی دلار، آمریکاست و با استفاده از آن بر اقتصاد جهان حکمرانی میکند، ایالات متحده با دستکاری این ارز موجب ایجاد مزیت اقتصادی برای خود نسبت به دیگر کشورها میشود. چالش دیگر این است که چون مبنای پول جهانی دلار است و ارزش پولهای دیگر به وسیله دلار سنجیده میشوند، نوسانات ارزی باعث ایجاد چالش در تجارت و زمینه اقتصادی کشورها میشود (drishtiias.com, 2023)). نقش نوسانات ارزی در ایجاد چالش در تجارت و اقتصاد کشور جمهوری اسلامی ایران نمونه بارز و عینی است که باعث شده است بر روند قیمتگذاری کالاها تأثیر مستقیم بگذارد و تورم را افزایش بدهد.
همچنین هر رابطه اقتصادی که بر پایه دلار انجام شود، طبق قوانین و مقررات آمریکا انجام میشود و این کشور میتواند در صورت تحریم یک کشور، ارتباط آن کشور را با سیستمهای مالی بینالمللی همچون سوئیفت قطع کند. این امر باعث شده است حتی کشور ثالثی که با کشور تحریم شده از سوی ایالات متحده بخواهد رابطه تجاری برقرار کند، تحریم میشود و اجازه ایجاد رابطه با آن کشور را ندارد و جریمه میشود (هدایتی شهیدانی , 1398).
مزیتهای کاهش وابستگی به دلار
در اینجا خوب است به بحث مزیتها و فواید کاهش وابستگی به دلار را نیز مطرح کنیم. یکی از مزیتهای کاهش وابستگی به دلار ایجاد ثبات اقتصادی است. بحران مالی 1997 کشورهای شرق آسیا یکی از مواردی بود که نشان داد ایجاد سازمانهای پولی و مالی منطقهای و کاهش وابستگی به دلار چه تأثیری در توسعه اقتصادی یک کشور دارد. این اتفاق زمانی اتفاق افتاد که دولت تایلند تصمیم گرفت که واحد پول خود (baht) را نسبت به دلار شناور کند. عده بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که این تصمیم به خاطر جلوگیری از سفتهبازی در معاملات املاک و مستغلات صورت گرفت. بر اساس این تصمیم ارزش واحد پولی “بات” به شدت افت کرد. این قضیه باعث کاهش ارزش پولی سایر کشورهای منطقه شد و طی این فرآیند روپیه اندونزی 75%، رینگین مالزی و پزو فیلیپین 40% و وون کره و بات تایلند 50% افت ارزش داشتند. با سقوط ارزش واحدهای پولی بهره تمام وامهای دلاری شرکتهای فعال در این منطقه چنان سنگین شد که شرکتها توانایی پرداخت آنها را نداشتند و ورشکستگیها آغاز شد. بازار سهام سقوط کرد و خیلی سریع دامن تمام اقتصاد جهان را گرفت. بحران بزرگ روسیه و حتی بحران کشورهای آمریکای لاتین ریشه در بحران جنوب شرقی آسیا داشت. بحران در اقتصاد شرق آسیا که اقتصاد سه کشور را عملا فلج کرده و باعث حضور قدرت های غربی برای نجات انها شد به عنوان آغازی برای تحولات اقتصادی جدید در صحنه جهانی تلقی شد. مالزی، اندونزی و کره جنوبی بیش از هر کشور دیگر در آسیای دور دچار بحران اقتصادی شدند، این دو بحران هر چند در عملکردهای سیاسی و اقتصادی خود این کشورها نیز ریشه دارد اما این واقعیت امروز جهان را پیش از گذشته در مقابل چشم جهانیان قرار داد که اقتصاد جهانی از هر بی نظمی، دچار اختلال می شود و برای برقراری هر نظمی در کانون بحران یافته اقتصادی ، قدرت های اقتصادی سنتی جهان با حضور خود به ارائه نسخه هایی می پردازند که در نهایت ضامن منافع درازمدت انها می باشد (ویکی پدیا , بدون تاريخ).
الگو سازی اقتصادی و تبعیت از فرمول های رشد اقتصادی که در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان یک اصل پذیرفته شده است، نشان داد در اقتصادهای موفقی چون کره جنوبی نمی تواند به نتیجه برسد و بحرانی برای این کشور به وجود اورد که از نتایج ان ورشکستگی هزاران شرکت و کاهش ارزش پولی به بیش از نیمی از ارزش ان و سقوط بازار سهام بود. در مالزی و اندونزی نیز داستان مشابهی رخ داد، تایلند متاثر شد، تغییرات در بازار بورس هنک کنک ، بازارهای بورس بین المللی در اروپا و امریکا را دچار اختلال کرد.افزایش تجارت و سرمایهگذاری و کاهش تاثیرگذاری دلار بر روند تجارت بینالمللی اشاره کرد. (drishtiias.com, 2023)).
اما این روند چه تأثیری بر جایگاه دلار در جهان خواهد داشت؟ پال گریک رابرتس اقتصاددان آمریکایی و وزیر خزانهداری آمریکا در زمان ریاست جمهوری ریگان میگوید:
«اگر خواسته چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا در خرید نفت و گاز عربستان با استفاده از ارز یوآن عملی شود، 35 درصد از مبادلات دلار در بازرهای جهانی کاهش خواهد یافت و جایگاه آمریکا به عنوان اقتصاد اول جهان به خطر خواهد افتاد و روند افول هژمونی دلار در بازارهای جهانی کلید میخورد؛ به خصوص که ممکن است به دنبال چین کشورهای دیگر هم بخواهند با ارزی غیر دلار نظیر یوآن با عربستان معامله کنند» (روزنامه دنیای اقتصاد , 1401).
اکنون به اقدامات برخی کشورها در جهت دلارزدایی و استفاده از پول محلی در روابط اقتصادی دو یا چندجانبه میپردازیم. روسیه و چین در سال ۲۰۱۱ با استفاده از ارزهای ملی خود (روبل و یوان) اقدام به انعقاد پیمان پولی دوجانبه برای تسهیل در تجارت دوجانبه و گسترش سرمایهگذاریها، کردند. این پیمان در سال ۲۰۱۴ به مدت سه سال تمدید شد و به مبلغ ۲۵ میلیارد دلار رسید. فرید زکریا تحلیلگر مشهور روابط بینالملل و مجری شبکه تلویزیونی سی ان ان اظهار داشت:
«دومین اقتصاد (چین) و بزرگترین صادرکننده گاز در جهان (روسیه)، قصد دارند تا به سلطه دلار به عنوان وزنه نظام مالی جهانی ضربه بزنند. دلار آخرین ابزار بسیار قدرتمند در دستان آمریکا است که توان اقتصادی و سیاسی بینظیرِ در اختیار واشنگتن هست که امکان تحریم یکجانبه کشورها و انزوای اونها از بخش عظیمی از اقتصاد جهان رو فراهم میکنه. واشنگتن می تواند بیپروا هزینه کند و مطمئن باشد که بدهی اش بر دوش دیگر کشورهاست. جنگ اوکراین و تقابل رو به گسترش آمریکا با چین، طوفانی رو رقم زده که چین و روسیه بتونند از دلار فاصله بگیرند» (خبر آنلاین , 1402).
کشورهای بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی اهتمام ویژهای برای دلارزدایی نشان دادهاند. این ائتلاف در مجموع، حدود 40 درصد جمعیت، نزدیک به یکچهارم تولید ناخالص ملی و حدود یکسوم خاک دنیا را تشکیل میدهند. پنجشنبه گذشته (10 فروردین 1402) معاون وزیر بازرگانی چین روز پنجشنبه گفت، چین و برزیل توافقنامهای در مورد حذف دلار و تجارت دوجانبه با یوان منعقد کردهاند. چین بزرگترین شریک تجاری برزیل است بهطوری که حجم تبادل تجاری دو کشور در سال گذشته به 150 میلیارد دلار بالغ شد. هندیها نیز در این زمینه پرقدرت ظاهر شده و تلاش میکند استفاده از دلار را حتی در معاملات نفتی خود کاهش داده و یا حذف کند. روسیه نیز از خریداران نفت خود خواسته بود تا پرداختهای خود را در قالب ارزهای دیگری غیر از دلار (مثلا روبل) پرداخت کنند. علاوهبر این به گزارش نشریه تمپو، اتحادیه اقتصادی کشورهای جنوب شرق آسیا موسوم به «آسهآن» شامل برونئی، کامبوج، اندونزی، لائوس، مالزی، میانمار، فیلیپین، سنگاپور، تایلند، و ویتنام در حال بررسی حذف دلار، یورو، ین، و پوند انگلیس از مبالات تجاری بین کشورهای عضو خود و استفاده از ارزهای ملی است. (روزنامه کیهان , 1402).
محدودیتهای کاهش وابستگی به دلار
البته کاهش وابستگی به دلار و ایجاد پیمانهای پولی محدودیتهایی نیز دارد. یک چالش این است که بعضی از ارزها قابل تبدیل به یکدیگر نیستند و این باعث مختل شدن ارتباط تجاری بین دو کشور میشود. عدم برابری تراز تجاری، نوسانات نرخ برابری ارزهای ملی و عدم تخصیص بهینه منابع از مواردی است که اگر به درستی اجرا نشود، در مسیر اجرای سیاستهای پولی دو جانبه اشکالاتی را به وجود میآورد (پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام , 1400). اشکالات چالش دیگر سیاست فقیرسازی همسایه (beggar my neighbour policy) است. سیاستی که در آن کشوری به دنبال ارتقای اقتصاد خود با استفاده از هزینه یک کشور دیگر است. این سیاست از راههای مختلفی صورت میگیرد. ایجاد موانع تجاری و وضع تعرفه یکی از این سیاستهاست که در جهت فقیرسازی همسایه انجام میشود. یک کشور با ایجاد تعرفه بر کالاهای وارداتی از یک کشور دیگر، باعث افزایش هزینه صادرات کالاهای کشور صادرکننده شده و این منجر به کاهش صادرات آن کشور میشود. سیاست دیگر، کاهش ارزش پول است. به عنوان مثال، ایالات متحده در گذشته از چین به دلیل داشتن نرخ ارز مصنوعی پایین انتقاد کرده است. با پایین نگه داشتن ارزش پول چین، صادرات چین رقابتی تر شده و منجر به افزایش تقاضای صادرات می شود. اما، این به قیمت تمام شده صنعت ایالات متحده است که تقاضای کمتری برای کالاهای آمریکایی می بینند زیرا مصرف کنندگان کالاهای ارزان تر چینی را ترجیح می دهند. دیگر سیاست گداسازی همسایه پایین آوردن نرخ مالیات است. یک کشور سعی میکند با کاهش نرخ مالیات در کشور خود، سرمایهگذاری خارجی را به ویژه از کشورهایی که نرخ مالیات در آن در مقایسه با این کشور زیادتر است، جذب کند و سرمایهگذاری در آن کشور را کاهش دهد (economicshelp.org, بدون تاريخ). براساس مطالعاتی که توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) در رابطه با اثر نرخ مالیات بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی مورد بررسی قرار گرفته، برآورد شده که به ازای یک واحد درصد کاهش در نرخ مالیات، سرمایهگذاری مستقیم خارجی ۳/ ۷ درصد افزایش مییابد. بااین وجود طیف وسیعی از مطالعات دیگری در این زمینه انجام شده که اکثریت آنها تخمین زدهاند که این کاهش بین صفر تا ۵ درصد است. برخی نیز برآورد کردهاند که این اثر بسیار بالا خواهد بود. این اختلافها تاحدودی بازتابی از تفاوتها بین صنایع و کشورها و زمان مورد بررسی است (روزنامه دنیای اقتصاد , 1399).
نکته مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث کاهش سهم دلار در ذخایر ارزی جهان است. هر چند سهم دلار در ذخایر ارزی جهان کاهش داشته است اما همچنان 58 درصد ذخایر ارزی جهان را در اختیار دارد و همچنین اگر چه ارزهایی همچون یوان چین، روپیه هند و ین ژاپن سهم خود را در سالهای اخیر در ذخایر ارزی افزایش دادهاند اما همچنان نسبت به ارز مسلط دلار کم و ناچیز است (عبداللهی , 1402).
نگاه ایران به مسئله دلارزدایی
نگاه به رویکرد رهبران ایران نسبت به کاهش وابستگی به دلار نیز از موضوعاتی است که توجه به آن در رویکرد مسئولین اقتصادی مهم است. سالهاست مبنای تجارت با کشورهای دیگر، دلار و دلاریزه شدن است. حال دلاریزه شدن چیست؟ دلاریزه شدن (dollarization) به فرایندی اشاره دارد که در آن دلار آمریکا جایگزین کارکردهای مختلف پول داخلی میشود. این فرایند در ایران نهادینه شده است و این باعث اهرم فشاری از سوی آمریکا بر ایران در جهت سیاستهای اتخاذی ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران شده است. اهرم فشاری که رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالهای اخیر آن را متذکر شده و یادآور شدند که باید کاری کرد تا آقایی و سیدی دلار در فضای تجارت کشور از بین برود ایشان همچنان به نقطه اقتصاد مقاومتی به عنوان راه حل بهبود اوضاع اقتصادی اشاره میکنند و میفرمایند:
«اگر مسئولان و مردم بتوانند اقتصاد مقاومتی را به معنای واقعی محقق و کشور را از جادوی مالی و پولی دشمن خلاص کنند و ارزش و آقایی دلار را در زندگی اقتصادی بشکنند، کشورهای دیگر را نیز نجات دادهاند و برای آنها الگو خواهند شد» (khamenei.ir, 1395)).
نتیجه گیری
ما در جهان امروز شاهد تلاشهای کشورهای مختلف در جهت دلارزدایی از روند تجارت بین المللی هستیم. روندی که در کشوری همچون روسیه جواب مثبت داده است؛ کشوری که از سوئیفت محروم است و راهی برای مبادله با دلار ندارد اما تلاش این کشور در جهت دلارزدایی و بهبود اقتصاد این کشور موثر بوده است. باید دید که جمهوری اسلامی ایران در جهت بهبود اقتصاد خویش و روند دلارزدایی از روابط تجاری با دیگر کشورها چه سیاستهایی اتخاذ خواهد کرد. راهکاری که در آن وضع معیشتی و اقتصادی ملت ایران بهبود یافته و هم عمل به سیاستهای اقتصاد مقاومتی است و هم تلاش در جهت کاهش هژمونی و سلطه دلار بر اقتصاد کشور. البته به گفته کارشناسان اقتصادی، علاوه بر توجه به پیمانهای پولی دو یا چند جانبه به عدم تحمیل و دستوری شدن روابط اقتصادی میان یک کشور با تراز تجاری بالا و کشوری دیگر با تراز تجاری پایین است؛ میلاد ترابی فرد، کارشناس اقتصادی در گفتگو با فارس گفت:
«تاکید بر 2 رکن اصلی پیمانهای پولی چند جانبه، توجه به عدم تحمیل و دستوری شدن روابط اقتصادی میان یک کشور با تراز تجاری بالا و کشوری دیگر با تراز تجاری پایین است؛ با این وجود توجه به دیپلماسی اقتصادی کلان و عبور از سلطه دلار نباید دستگاههای اجرایی را از تقویت ارزش پول ملی و اصلاح زیر ساخت های مالی و اقتصادی کشور منحرف کند» (خبرگزاری فارس , 1402).
(1395, مهر 1). بازیابی از khamenei.ir: https://farsi.khamenei.ir/photo-album?id=34442
(1401, بهمن 12). بازیابی از روزنامه دنیای اقتصاد : https://donya-e-eqtesad.com/
(1402, فروردین 20). بازیابی از روزنامه وطن امروز: https://vatanemrooz.ir/newspaper/page/3734/7/261480/0
drishtiias.com. (2023, 1 28). بازیابی از https://www.drishtiias.com/daily-updates/daily-news-editorials/promoting-de-dollarization
economicshelp.org. (بدون تاريخ). بازیابی از https://www.economicshelp.org/blog/glossary/beggar-my-neighbour/
پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام . (1400, خرداد 24). بازیابی از https://csr.ir/fa/news/1397
خبر آنلاین . (1402, فروردین 7). بازیابی از https://www.khabaronline.ir/news/1747641
خبرگزاری فارس . (1402, فروردین 29). بازیابی از https://www.farsnews.ir/news/14020128000381
روزنامه دنیای اقتصاد . (1399, اسفند 15). بازیابی از https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%86-3/3746335-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%B1-%D8%AC%D8%B0%D8%A8-%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%A
روزنامه کیهان . (1402, فروردین 14). بازیابی از https://kayhan.ir/fa/news/262364
سیاست جوان . (بدون تاريخ). بازیابی از https://mbeyki.blogsky.com/2
عبداللهی , م. (1402, فروردین 21). روزنامه فرهیختگان . بازیابی از https://farhikhtegandaily.com/news/79183
هدایتی شهیدانی , م. (1398, زمستان). استفاده ابزاری امریکا از دلار؛ اهداف، پیامدها، واکنشها. 4(1), ص. 100-101.
ویکی پدیا . (بدون تاريخ). بازیابی از https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B9%DB%B7_%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7