بحران های اجتماعی، تهدیداتی بالقوه

 مقدمه

 بحران های اجتماعی میتوانند درونمایه اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی داشته باشند. زمانی که این بحران ها تعادل و امنیت اجتماعی یا نظام قدرت را در معرض تهدید قرار دهند، به نحوی که واکنش های غیرعادی، نظامی، پرخاش جویانه و خشونت بار ممکن گردد، میگویند بحران اجتماعی پدید آمده است.(رییس دانا، ۱۳۸۴، صفحه ۳۲۴). از ساحات رابطه حکومت ها با اجتماع، موضوع بحران های برخاسته از جامعه است. در قدم اول اصحاب قدرت سعی بر انکار و مخفی کردن بحران ها دارند چرا که طبیعتاً هر بحرانی ناشی از ضعف و ناکارآمدی مجموعه است. چنانچه این بحران در مرز تهدید قرار گیرد لاجرم نیازمند پیگیری و پاسخگویی میشود. در دنیای امروز رسانه ها نقش موثری در اجبار حکومت ها به این پاسخگویی ایفا میکنند. رویکرد حکومت ها گاه تعامل با این بحران ها و عوامل آن برای سازماندهی و مدیریت در جهت رفع مشکل است و گاه مقابله با آنها که غالبا با پدیدآورندگان فرعی آن یعنی بدنه مردم صورت میگیرد. رویکرد نخست امید تحول را در ذات بحران زنده نگاه میدارد و رویکرد دوم میتواند آغازگر یک بحران گسترده، شورش و نابسامانی جامع باشد.

بحران در دوره کمون

 با مطالعه موردی مسئله بحران اجتماعی در ایران و محدودسازی تاریخ مطالعه بین انتخابات ۸۸ تا انتخابات ۱۴۰۰، با فرآیندی تدریجی و به اصطلاح دوره کمون بحران مواجه میشویم. گاهی در جوامع ممکن است تهدید های بسیار جدی سر برون آورند اما نشانه های بحران بروز پیدا نکنند؛ این جایگاه ورود کارشناسان حوزه مدنظر و دستگاه های ذیربط است که امکان وجود بحران پشت دیوار یا زیرزمین را بررسی نمایند. اعتراضات حداقلی در سالهای ۹۶ و ۹۸ در ظاهر نقاط فوران این دوره بودند اما با گذشت زمان و مشخص شدن نوع و گستره اعتراضها و طبقه معترضین، این بحران ها نه تنها توسط آحاد مردم حمایت نشدند که با فقدان رهبری به سرعت سرکوب شدند و در ادامه نیز توسط جامعه محکوم گردیدند. در نتیجه جامعه همچنان درحال سپری کردن دوره کمون است.

بررسی فراز و نشیب های اقتصادی، امنیتی و سیاسی شکل گرفته در این سالها کارشناسان را بیش از پیش نسبت به تهدید مدنظر نگران کرده است چرا که هر تصمیم اشتباهی جامعه را در مرز انفجار و فوران قرار میدهد؛

بحران و تهدید

 بحران در نظام اجتماعی به ساختار-کارکردهای آن نظام مربوط است. گاهی بحران ها میتوانند تهدیدزا بوده و به مرحله حساسی برسند که در آن تحولات سرنوشت ساز رخ میدهند. (رییس دانا، ۱۳۸۴، صفحه ۳۲۳) اگر جامعه ایران در ماه های آتی با تداوم قطعی برق، کمبود کالاهای اساسی و افزایش قیمت آنها، عدم اصلاح روند نزولی بازار سرمایه و رکود بازار مسکن و خودرو و در یک گزاره با ادامه دار بودن معضلات اقتصادی مواجه شود و در عمل تحولی از جانب دولت جدید مشاهده نکند به احتمال بسیار با انفجاری بیسابقه مواجه خواهد شد. هر چند پدیدآورندگان اعتراضات احتمالی در یک تصویر نگنجند اما همگی علیه وضع موجود دارای هدفی مشترک هستند.

چنانچه اعتراضات، سازمان یافتگی پیچیده و خردمندانه و در عین حال ظاهری برخاسته از نیاز مردم، مدیریت شده توسط مردم و در جهت نیل به اهداف مردم داشته باشد، به موفقیت نزدیک خواهد شد.

بررسی نقش قطعی برق

قطعا این مقاله به تمام مولفه های تشکیل دهنده این بحران وسیع و کهنه اجتماعی نخواهد پرداخت اما با نگاهی گذرا میتوان حواشی مربوط به قطعی برق در مدت اخیر را بعنوان یک عامل موثر در ترویج بحران برشمرد. فارغ از اینکه چه عواملی قطعی برق را رقم زدند مردم با چند سوال به استقبال این مسئله رفتند:

آیا قطع شدن برق در تمام مناطق کشور به صورت یکسان انجام شده است؟
آیا در کلان شهرها فارغ از کیفیت بافت شهری قطعی برق انجام میشود؟
آیا مسئولین و خانواده هایشان نیز با این قطعی مواجه خواهند بود؟
آیا حاکمیت و دولت، مسئولیت این ضعف ساختاری را میپذیرد؟
آیا با قبول ضعفها معذرت خواهی از مردم صورت خواهد گرفت؟
آیا برنامه ای برای جبران این مشکل تدوین شده است؟
 …

پاسخ به این سوالات فهم ما از وضعیت جامعه را با درک بحران هویت و بحران  مدیریت رسانه کامل میکند. کجروی‏ها‏ی گوناگون اجتماعی مانند شورش‏ها‏ی دسته جمعی، ناهمنوایی‏ها‏ی اجتماعی، درگیری‏های خیابانی، آزارهای جنسی و … علائمی از «بی هویتی اجتماعی» یا بحران هویت هستند. وقتی عدهای که به لحاظ شخصیت از هم گسیخته هستند و جامعه آنها را به عنوان یک انسان متعادل و بهنجار نمی‏نگرد، در کنار هم جمع می‏شوند و یک گروه یا انبوهه را تشکیل می‏دهند؛ این وضعیت، زمینه ساز انواع انحرافات اجتماعی خواهد شد. (حاج حسینی، ۱۳۸۱)

عدم پاسخگویی مسئولان و فقدان شفافیت در کنار سایر معضلات اقتصادی، جامعه را نسبت به اصحاب قدرت بدبین میکند و با توجه به تسلط ایشان بر رسانه، مردم ناچار به رسانه های غیر حکومتی پناه میبرند.

نقش پر رنگ رسانه های بیگانه در شکل گیری بحران های هویتی و در پی آن پایه ریزی بحران های اجتماعی بی بدیل است. در موضوع قطعی برق نیز پیش از اینکه رسانه های حکومتی برای اشتباهات مسئولین پاسخی در خور ارائه کنند، رسانه های معاند با به کارگیری ابزار دقیق رسانه ای پیوست کاملی از مسئله را ساخته و ترتیب دادند که در نهایت جامعه را در تقابل با مسئولین قرار داد.

چنانچه کشور از این بحران عبور کند و قطعی برق نقطه فوران اعتراضات ریشه دار جامعه نباشد باز مسئله به قوت خود باقیست. این بحران تجربه ای بر تجارب تلخ جامعه افزوده و بار مردم را در عدم اعتراض سنگین نموده است. شاید طبیعی باشد که کارشناسان قطعی برق را نقطه انفجار جامعه میدانستند اما باید توجه داشت با که با برطرف شدن هر بحران، تجربهای برای حاکمان رقم میخورد که ناچار در فکر مقابله ابتدایی با بحران بعدی برآیند. چنانچه از صبر و بردباری مردم تقدیر نشود و برای سال های بعد در این زمینه چاره اندیشی نشود قطعا حاکمیت مقصر بی چون و چرای ماجرا خواهد بود و صراحتا مردم را به تقابل با خود دعوت خواهد کرد.

اعتماد از بین رفته

یکی از معضلات جامعه ایران عدم اعتماد به مسئولین است. شاید جملاتی نظیر “همگی به یک منبع متصلاند”، “کار خودشان است” و “مشکل از حاکمیت است نه فرد” را به وفور در جامعه شنیده باشیم. این گزاره ها در عین یادآور شدن جملات طنز، از تفکری ریشه دار و بسیار کشنده حکایت دارد.

در جامعهای که مردم با وجود اعتقاد به دموکراتیک بودن کشور اما ساختار را فسادزا میدانند مسلما لحظه به لحظه مقبولیت نظام رنگ میبازد و از نقطهای به بعد حتی  مرزی محسوس بین مردم و مسئولین پدیدار میشود تا جایی که بودن در هر سمت این مرز به معنای عدم عضویت در سمت دیگر است.

اعتماد از پارامترهای مهم سازنده سرمایه اجتماعی است که در رابطه مسئولین و مردم به شدت کمرنگ شده است. این عدم اعتماد ضربهای مهلک به ایدئولوژی نظام نیز خواهد بود؛ چرا که جامعه بدبین نسبت به مسئولین، بدبین نسبت به قوانین و ایدئولوژی نیز خواهد بود. پیدایش شکاف فزاینده میان کردارهای عمومی و ایدئولوژی رسمی در طی سالهای پس از انقلاب، موضوع بررسی ها و پژوهش های بسیاری بوده است. در یک برداشت کلی میتوان گفت که ایدئولوژی گریزی زمینه نوعی شریعت گریزی و در نهایت سیاست گریزی را به معنایی ایدئولوژیک فراهم کرده است. در تقابل فزاینده میان ایدئولوژی رسمی و افکار عمومی، با توجه به خصلت دینی حکومت، اعتقاد و التزام مذهبی افراد بر طبق پژوهش های موجود دچار نقصان شده است (بشیریه، ۱۳۸۳، صفحه ۱۴۰).

نتیجه گیری

یكی از عوامل شكل دهنده اعتماد اجتماعی، وجود بستری امن و مناسب برای برپایی تعامل های روزمره به شمار می رود. ایجاد امنیت اجتماعی سبب می شود كه مردم نسبت به آینده احساس آرامش و اطمینان پیدا كنند و در فضایی آرام به تعامل می پردازند (عالیه شکربیگی، مصاحبه شخصی، آذر ۲۰، ۱۳۹۵ )

رسانه ها با همراهی عمومی می توانند نقش بسیار موثری در شكل گیری اعتماد داشته باشند. انعكاس واقعیت های اقتصادی و اجتماعی گام مهمی در این زمینه است. رسانه ها هیچ گاه نباید بر مبنای حزب و منافع گروهی خود به انتشار خبر اقدام كنند زیرا اطمینان مردم نسبت به آنها از میان می رود و بی اعتمادی نسبت به آن رسانه و مسائل مربوط به جامعه پدید خواهد آمد. رسانه ها با نظرسنجی از افكار عمومی می توانند در شناسایی قوت، ضعف و حل مشكل های جامعه تاثیر فراوانی داشته باشند و شفافیت، صداقت و روشنگری مسایل در عملكرد آنها، اعتماد لازم میان رسانه ها و مخاطبان را به وجود می آورد.

-رییس دانا، فریبرز، (۱۳۸۴)، علل، عوامل و انگیزه های اقتصادی – اجتماعی بروز بحران ها و تهدیدهای اجتماعی در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره ۱۶
-حاج حسینی، حسن، (۱۳۸۱)، بحران هویت و انحرافات اجتماعی، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۱۷
-بشیریه، حسین، (۱۳۸۳)، زمينه هاي اجتماعي بحران سياسي در ايران معاصر (گسترش شكاف ميان ايدئولوژي رسمي و كردارهاي عمومي)، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره ۱۶
-شکربیگی، عالیه، (۲۰ آذر ۱۳۹۵)، مصاحبه شخصی https://www.irna.ir/news/82340225