مقدمه
مفهوم اجتماع همانگونه که نویسندگان بسیاری اذعان کردهاند بیش از هرچیز دیگری به احساس تعلق به یک جمع اشاره دارد.(بل و والنتاین، ۱۹۹۷: ۹۳) اجتماع تصوری کلی و اساس تعلقی را شامل میشود که عامل همبستگی اعضای آن میشود. با گسترش وسایل ارتباطی و در دسترس قرار گرفتن روزافزون اینترنت جای این سوال همچنان پابرجاست که آیا میتوان اجتماعات مجازی را واقعا اجتماع نامید یاخیر.(کوثری،۱۳۹۶: ۳۴۰) به عبارت دیگر آیا در فضاهای مجازی -به خصوص اینستاگرام- احساس تعلقی که منجر به نوعی از همبستگی شود را میتوانیم یافت کنیم یاخیر؟
گمینشافت و گزلشافت
این دو اصطلاح دوسر طیف سازماندهیهای اجتماعی است که توسط فریدیناند تونیس، جامعهشناس آلمانی در اثر تاثیرگذار گمین و گزل شافت تشریح شده است.
به لحاظ ارتباطی، اجتماع و جامعه دارای سه سطح «سطح یا گستره ارتباط»، «عمق ارتباط» و «نوع ارتباط متفاوت» هستند. در اجتماع(گمین شافت): ۱- ارتباط محدود است. اجتماع با تراکم انسانها روبرو نیست و تنهایی و بیخبری معنا ندارد ۲- ارتباط عمیق است. در اجتماع، ارتباط ناشی از سطح و فضای ظاهر نیست. اعضا همدیگر را میشناسند و واکنشهای یکدیگر را پیشبینی میکنند. لذا ارتباط دارای پیشینه و عمق قابل توجهی است. حتی گذشتههای خانوادگی افراد را در برمیگیرد و به ویژگیهای آنی و کنونی محدود نمیشود. ۳- ارتباط ارگانیک و طبیعی است. هرحرکتی در خدمت جمع است نه مصالح شخصی و فردی.
در جامعه(گزل شافت): ۱- ارتباط گسترده است. جامعه از انسانهای فراوان در فضای محدود تشکیل می شود که خود موجب عدم امکان شناخت متقابل میشود. این نوع تجمع، روابط صوری و قراردادی و نهایتا تنهایی انسان را در پی دارد. ۲- ارتباط سطحی است. ارتباط در جامعه سطحی و گذراست و اعضا بیشتر به ظاهر و اطلاعات محدود و مورد نیاز اکتفا میکنند. ۳- ارتباط سنجیده است. در گزل شافت هر عمل انسان، تابعی از عقلگرایی و مصلحت اندیشی است.(مهدیزاده، ۱۳۹۷: ۳۷)
ژان کازنو معتقد است: در چنین عصر جدید بحثبرانگیزی که زندگی جامعهای از یک سو به مرزهای خود رسیده است و از سوی دیگر، بشر رستگاری خود را در بازگشت به خودانگیختگی زندگی گروهی که هنوز آثار آن از گذشته کاملا محو نشده است، جستجو میکند، تونیس برای افکارعمومی و وسایل ارتباطی به عنوان عوامل محرک این حرکت، نقش بسیار مهمی قائل است. تمدن شهری که اساسا جنبه جامعهای دارد، تحت فشار افکارعمومی که از سوی وسایل ارتباطی آگاه میشود، بیهوده سعی میکند تا خود را اصلاح کند، و تا زمانی که در طریق فردگرایی حسابگرانه قدم برمیدارد به این کار موفق نمیشود به نظر تونیس راه رستگاری پیدا نخواهد شد مگر آن که افکارعمومی، جامعه را با بازگرداندن به سرچشمه زندگی گروهی و اجتماعی از نو حیات تازه بخشد.(کازنو، ۱۳۶۸: ۲۲-۲۳) به عبارت دیگر آیا وسایل ارتباطی و بخصوص رسانههای جدید میتوانند باعث شوند تا آرزوی تونیس محقق شود یا ادامهای است از جامعه و فقط جامعه را به گونهای دیگر ظاهر میکند؟ و یا به عبارت دان که معتقد است: فرد مدرن بر اثر کشش متعارض درونی دو نیمه شده است. یکی میل به حیات در قالب اجتماعات و دیگری جاذبه امکانات آزادی بخشی که سائقهها و کششهای متعارض را منشا پیدایش دو نوع هویت متفاوت تلقی میکند: نخست نوعی هویت جمعی بسته که افراد را در مقام اعضای گروهها یا ردههای جداگانه از هم متمایز میسازد و دوم نوعی هویت شخصی مستقل تر که بر پایه کیفیات منحصر به فرد و دستاوردهای فردی استوار است.(دان، ۱۳۸۵: ۱۳۴) کدام یک از هویتها توسط وسایل جدید ارتباطی تقویت میشود؟
اجتماع مجازی
به این پرسش هنوز پاسخ نگفتهایم که کجای اینترنت میتواند نقش گروههای اجتماعی یا اجتماعات مجازی را بازی کند. به اعتقاد رضانیا لیستهای اعلانات، اتاقهای گفتگو، گروههای خبری، گروه های مباحثه میتوانند نقش گروهها یا اجتماعات مجازی را بازی کنند. اما کوثری با رد این عقیده شبکههای اجتماعی(فیسبوک، توییتر، مایاسپیس، گوگلپلاس) را بیش از همه انواعی که از قبل ذکر شد توانا برای ایجاد گروههای اجتماعی مجازی میداند. دلایل کوثری برای رد رضانیا به این شرح است: لیستهای اعلانات بازخوردی ندارند و بنابراین رابطه تعاملی در آنها شکل نمیگیرد. شما فقط عضو این فهرستها میشوید و برای شما اطلاعاتی ارسال میشود. چتروم ها از این نظر وضع بهتری دارند. امکان تعامل در چترومها زیاد است و میتواند زمینهساز شکلگیری گروههای اجتماعی مجازی باشد. با این حال، اتاق های گفت وگو موقتی هستند و گهگاه جنبه گروهی هم پیدا نمیکنند و گفتگو در اتاق های شخصی نمیتواند به شکل گیری گروه های اجتماعی مجازی کمک کند. گروههای خبری(یوزنت) بهتر از دو مورد قبلی امکان شکل گیری گروه های اجتماعی مجازی را فراهم میسازند؛ زیرا امکان تعامل و بازخورد فرستادن در آنها زیاد است. افراد میتوانند علاقههای یکدیگر را بشناسند، به یکدیگر باخورد بفرستند و تعاملاتشان دوام داشته باشد. گروه های خبری گرد علاقههای مشترک(دینی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی) شکل میگیرند. سرانجام، باید به گروههای مباحثه اشاره کرد. گروههای مباحثه میتوانند گرد افرادی که علاقههای مشترک دارند، شکل گیرند. گروه های مباحثه، افکار و عقاید افراد را به اشتراک میگذارند و امکان تبادل نظر را فراهم میسازند. (کوثری،۱۳۹۶: ۳۴۲-۲۴۳)
نکتهای که تلویحا کوثری به آن اشاره میکند این است که اجتماع شدن در فضای مجازی یک امر مشکک و طیفدار است. در بین تمام انواع بسترهایی که بالا برای پدید آمدن گروه اجتماعی بیان شد شبکههای اجتماعی جدید-مثل تلگرام، اینستاگرام و توییتر- بیشترین امکان را برای پدید آمدن اجتماع مجازی دارد. اما مسئلهای این نوشتار منحصرا برسر اینستاگرام است و این سوال که این امکان محقق شده است یا خیر؟
اینستاگرام
اینستاگرام یکی از شبکههای اجتماعی است که بیشترین رشد را -از نظر تعداد کاربران- داشته است. اینستاگرام، به دلیل زیبایی بصری خود، اجازه میدهد تا با شیوهای متفاوت از دیگر کانالها، ارتباط برقرار کند. تصاویر به عنوان فرمت اصلی ارتباطی بالای متون پیکربندی میشوند (برخلاف توییتر یا فیسبوک) که صرفاً به یک توضیح یا عنوان محدود میشوند و در بسیاری از موارد به درج برچسب یا هشتگ کاهش مییابند. مطالعات متعددی وجود دارد که قدرت تصویر به عنوان یک عنصر ارتباطی و ظرفیت بهبود حافظه، درک و اعتبار این پیام های بصری را تایید می کند. (Dueñas, 2020, 49)
به دلیل اهمیت روزافزون اینستاگرام، پتانسیل زیادی برای انتشار ابتکارات دارد، به همین دلیل است که سازمان های غیردولتی فعالانه آن را به عنوان یک ابزار ارتباطی استفاده میکنند: «نه تنها به عکاسی هنری اجازه می دهد تا در خدمت اکتیویسم(کنشگری) قرار گیرد، بلکه به لطف تعاملی بودن شبکههای اجتماعی، به جامعهای که مخاطب آن است اجازه میدهد در گفتوگو شرکت کند (و حتی گاهی شخصیت اصلی آن) باشد. (Carrasco et al., 2018:31)
نتیجه گیری
پرواضح است که اینستاگرام و برنامههای مشابه توانستهاند کنشگری و عاملیت بیشتری را برای افراد رقم زنند. به این گونه که دیگر رسانه فقط به دست افراد معدودی نیست بلکه هرکسی در هرجایی از جهان میتواند تولید محتوا کند و دیگران آن را دیده و بازخورد تولید کنند. اما این مطلب را نباید با اجتماع کردن جامعه مدرن خلط کرد که آیا میتوان امیدوار بود که بوسیلهی این شبکههای مجازی به اجتماع رسید یا خیر؟
همانطور که بیان شد اجتماع باید سه ویژگی عمده داشته باشد. ارتباط محدود است ولی درعین حال عمیق است و ارتباط برای خدمت و همبستگی جمع شکل میگیرد. چیزی که به نظر میرسد اینستاگرام بیشاز پیش ارتباطات را سطحی کرده است. از خرید و فروش میزان مخاطبان و دنبال کنندگان -و البته اهمیت فراوانی دنبال کنندگان- میتوان حدس زد که آنچیزی که برای حداقل این برنامه اهمیت دارد ارتباط گسترده است که باعث پدید آمدن و تولید سرمایه شود. همانطور که تونیس بیان میکند که عامل تعیینکننده در پیدایش جامعه(در مقابل اجتماع) عامل اقتصادی، یعنی تجارت است که در روند پیشرفت خود چیزی جز نظام سرمایهداری نیست.(مهدیزاده،۱۳۹۷: ۳۶) اضافه شدن داستانها در صفحهی اینستاگرام با بازخوردهای آماده نیز موید این حرف است که ارتباطها عمقی نیست. اعضا همدیگر را نمیشناسند و واکنشهای یکدیگر را نیز نه میتوانند پیشبینی کنند و نه نیازی به این کار دارند. لذا ارتباط به ویژگیهای آنی و کنونی محدود میشود. گذشته و پیشینه افراد اهمیتی ندارد. دریک کلمه ارتباط سطحی است. اما از طرف دیگر اینستاگرام بیشتر از آن که جمعی و همبستگیای ایجاد کند مصرفکنندگان خود را مانند اتمهایی جدای از هم نموده است. کمتر کسی را میتوان سراغ گرفت که نسبت به جمعی در اینستاگرام احساس تعلق و وابستگی داشته باشد. در آخر به شرط سوم جامعه بودن نیز میتوان اشاره کرد. ارتباط در جامعه براساس عقلگرایی و مصلحت اندیشی است. به عبارتی عقل در جامعه به عقل ابزاری تبدیل میشود که درپی تحقق هدف خود از هر راهی میگردد. در اینستاگرام هم این نوع از عقلانیت را میتوان مشاهده کرد. به عنوان مثال افراد با خودنمایی به طرق متفاوت(قانونی یا غیرقانونی- فرهنگی یا ضدفرهنگی) به دنبال تبلیغ و کسب سرمایه هستند.
- مهدی زاده، سیدمحمد (13۹۷). نظريههاي رسانه: انديشه هاي رايج و ديدگاههاي انتقادي. تهران: همشهري، چاپ هفتم پاییز
- کازنو، ژان(۱۳۶۴)، قدرت تلویزیون، ترجمه علی اسدی تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر
- دان، رابرت جی(۱۳۸۵) نقد اجتماعی پست مدرنیته، ترجمع صالح نجفی، انتشارات سروش
- کوثری، مسعود(۱۳۹۶) فناوریهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی، انشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
- Carrasco, R.; Villar, E. y Martín, M. (2018). Artivismo y Ong: relación entre imagen y engagement en Instagram. Comunicar, 57 (26), pp. 29-38
- Dueñas, Pedro Pablo Marín. (2020). The communication of social causes in times of Instagram. An analysis of its effect on society, irocamm, University of Seville, Spain
- Bell, D. and G, valentine(1997), Consuming Games: f, Landon: Routladge.