ایران و جمهوری آذربایجان به علت وجود مناسبات تاریخی خاص و ادعاهای سرزمینی که از زمان تشکیل جمهوری آذربایجان مطرح شده است، همواره پتانسیل ایجاد تنش را داشته اند و در پس روابط آن ها نوعی حس بی اعتمادی وجود داشته است که با توجه به روند تاریخی این روابط نیز امری طبیعی است، اما تحرکات جدید این کشور پس از جنگ اخیر قره باغ و افزایش همکاری های آذربایجان و رژیم صهیونیستی در چند ماه اخیر، نگرانی های جدی امنیتی را متوجه منطقه کرده است که با هشدار قاطع ایران همراه بوده است که این هشدار ها تا برگزاری رزمایشی گسترده در نقطه صفر مرزی توسط ایران نیز همراه بود.
مقدمه
بحران شکلگرفته در روابط ایران و آذربایجان که منطقه را درگیر خود کرده است، ناگهان به وجود نیامده است و دلایلی دارد که به صورت رشته وقایعی به وقوع پیوسته است که از جمله آن میتوان به مناسبات و تعیین خطوط مرزی که به طور تاریخی در این منطقه همواره پتانسیل درگیری ها را افزایش داده است اشاره کرد. با این حال این تنها مورد نبوده و عواملی چون تحرکات نظامی آذربایجان با استفاده از تسلیحات ساخت رژیم صهیونیستی در جنگ اخیر قره باغ و مدارک حضور این آنان در مرزهای ایران و آذربایجان نیز مزید بر علت شده است و برگزاری رزمایش های گسترده ایران در خطوط مرزی نیز دال بر آگاهی به همین مورد دارد که ایران اوضاع منطقه را به دقت رصد میکند.
شرح بحران
در حالی که پس از جنگ اخیر قرهباغ، قسمت زیادی از آن به آذربایجان بازگردانده شد و ایران نیز به این اتفاق واکنش مثبتی نشان داد، اما همگان بر آن واقف بودند که در پس این اتفاقات، نشانه های نگران کنندهای برای ارمنستان و ایران وجود خواهد داشت. از جمله این اتفاقات می توان به حضور آشکار تسلیحات دوربرد ترکیه در مرزهای ایران اشاره کرد که برای اولین بار رخ داد و همچنین شایعاتی در مورد کمک مستشاری رژیم صهیونیستی به آذربایجان که با مشاهده پهپاد های هاروپ، شکل جدی تر به خود گرفت.(Sep18: 2021) این اتفاق منجر به حساسیت بیشتر ایران شد و سلسله رخدادهایی را شکل داد که به دستگیری رانندگان خطوط ترانزیت ایران در مرز ارمنستان نیز انجامید که ثابت کرد که آذربایجان نقشه های بلندمدت تری نیز در ذهن دارد و اتصال خط مرزی به نخجوان یکی از آنهاست، اتفاقی که واکنش قاطع ایران را در پی داشت و رزمایش خیبر که در نقطه صفر مرزی انجام شد، از هشدار های جدی ایران به مقامات باکو بود. با این حال اگر تصور شود که موضوع فقط به دستگیری رانندگان و خطوط مرزی مرتبط است، منجر به تقلیل این بحران به دامنه کوتاه مدت آن خواهد شد.(Oct9:2021)
دامنه هویتی بحران
تشدید جریان های پان ترکیسم به ویژه پس از فروپاشی جماهیر شوروی، منطقه قفقاز جنوبی را دچار پتانسیل بالایی از بحران کرد که از جمله آن ها می توان به گشایش مجدد گسل هویتی ترک-کرد و ترک-ارمنی اشاره کرد. از سال 1990 این تنش های هویتی همواره منطقه را تحت تاثیر خود قرار دادند و خواه یا ناخواه مرزهای ایران را نیز تهدید میکردند. تهدید هایی که با تاریخ سازی سازماندهی شده در جمهوری آذربایجان نیز همراه بود و تا ترسیم مرزهای جمهوری آذربایجان تا استان های میانی ایران در کتاب های درسی این کشور نیز پیش رفته است، تا نشان دهد که این کشور توجه ویژه ای به اقناع نسل جوان خود در جهت منافع الحاق گرایانه خود دارد. ایجاد موجی از جوانان این کشور که به پیشینه تاریخی مشترک خود با ایرانیان اهمیتی قائل نمیشوند و در جریان راهپیمایی های مشترک با صهیونیست ها در باکو حضور فعال دارند از نتیجه همین سیاست اقناعی و تاریخ سازیهای سازماندهی شده است که نیروی پشتیبان مناسبی را برای روسای این کشور فراهم میآورد که می تواند قوه محرکی برای پیادهسازی سیاست های نظامی مشترک آذربایجان و رژیم صهونیستی در مرز ایران شود و ایران نیز به خوبی به این مسئله واقف است. (Oct8. 2021)
دامنه سیاسی و نظامی بحران
انعقاد موافقت نامه های تجاری در چند سال اخیر بین رژیم صهیونستی و آذربایجان منجر به حساسیت بیش از پیش ایران نسبت به حضور آنان در نزدیکی مرزهای ایران شده است. این سلسله رخداد ها که در اخر منتهی به شنیده شدن زمزمههایی از حضور رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای ایران شد که ایران را مجاب کرد که مسئله آذربایجان دیگر تنها یک مسئله هویتی و یا قومی نیست و ابعاد نظامی و امنیتی نیز پیدا کرده است. این اتفاقات با دستگیری سه راننده خطوط ترانزیت ایران به اوج خود رسید و رنگی جدی تر به خود پیدا کرد که ایران قانع شد که آذربایجان بدون حمایت رژیم صهیونیستی شهامت چنین کاری را نداشته است و میبایست هرچه زودتر پاسخ دهد. به نوعی می توان مدعی شد که ایران نسبت به فعالیت های سیاسی رژیم صهیونیستی بیشتر از فعالیت های نظامی حساس است و حضور سیاسی آنها را مقدم بر حضور نظامی میداند و در جهت مقابله با آن برآمده است (Oct5:2021)
از طرفی آذربایجان به خوبی از قدرت لابی های ارمنی در کنگره آگاه است و نیاز به یک قدرت مهارشونده برای مقابله با آن دارد که این قدرت را در لابی صهیونیست جستجو می کند. این کشور با رایزنی با لابی های یهود در پی خنثیسازی سیاست های اتخاذ شده در کنگره است که لابی ارمنی ها بر آن تاثیر می گذارند و ایران نیز این تحرکات را رصد کرده است. (Goldenberg,1994)
نتیجه گیری
بحران اخیر روابط ایران و آذربایجان تنها به دستگیری رانندگان خطوط ترانزیت محدود نمیشود و عوامل قومی-خارجی و سیاسی خاصی بر آن تاثیرگذارند که یک رشته اتفاقات را شکل دادهاند تا ایران مجاب شود که خطرات علیه امنیت ملی بسیار جدی تر از باور برخی کارشناسان این حوزه است. از جمله این خطرات می توان به تغییر مرزهای ژئوپلیتیک، خطرات الحاقی گرایانه و حضور رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای ایران را برشمرد که منجر به شکل گیری رزمایشی گسترده توسط ایران در نقطه صفری شد تا نشان دهد که تهران به خوبی خطرات موجود را درک کرده است و سیاست خارجی آذربایجان را مطابق با حسن همجواری نمیداند.
* مطلب فوق دیدگاه نویسنده بوده است و انتشار آن به منزله تأیید محتوایش توسط مجمع ایرانی دفاع از حقیقت نمیباشد.
- https://www.mei.edu/publications/azerbaijan-and-israels-encirclement-iran
- https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/iranian-war-games-on-the-border-with-azerbaijan-were-really-a-message-to-israel/
- https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/complex-neighborhood-relationship-of-azerbaijan-and-iran
- https://www.jpost.com/middle-east/is-iran-threatening-azerbaijan-over-israel-ties-681101
- Goldenberg, Suzanne (1994) Pride of Small Nations; “The Caucasus and Post-Soviet Disorders”, London and New Jersey: Zed Books Ltd