استقلال جمهوری های قفقاز پس از فروپاشی جماهیر شوروی در سال 1991 توجهات را متوجه این منطقهی پرتنش کرد که محل تنازعات قومی و هویتی فراوانی بود که دو الگوی عمده آنان توسط ارمنی و ترک ها به صورت تاریخی ایجاد شده بود. ترک ها که به واسطهی حمایت دولت ترکیه و جمهوری آذربایجان موقعیت مناسبتری را کسب کرده بودند به مرور بر نقاط بیشتری مسلط شدند و همچنین هویت قومی مبتنی بر پانترکیسم را تقویت کردند تا این الحاقگری به مرزهای ارمنستان نیز برسد.( Goldenberg:1994) در این بین، ترکیه با حضور خود در جنگ های قرهباغ موجبات پیروزی همپیمان خود را فراهم آورد تا بار دیگر نشان دهد که تاثیر ارزش های هویتی و قومی بر نحوه چیدمان امنیتی منطقهای تا چه اندازه تعیین کننده است.
ترکیه و هویت سازی در قفقاز جنوب
ترک گرایی در جمهوری آذربایجان از زمان شکل گیری این کشور مشهود بوده است و همواره توسط ترکیه تقویت میشده است. اقدامات ترکیه بدون توجه به ریشه قومی مردم آذربایجان بوده است و این نکته را به ذهن متبادر میکند که مفهوم پانترکیسم دچار دگردیستی شده است که بعد سیاسی-امنیتی آن پررنگتر از زمینه تاریخی آن شده است، به ویژه که جمهوری آذربایجان کشوری است که سعی در منطبق کردن خود با ارزشهای غربی میباشد که درعینحال جزء کشورهای اسلامی نیز محسوب میشود. هویت منطبق بر ترک گرایی و آذربایجان محوری شعار اصلی هویتی این کشور است (Wendt:1999).
در وهلهی اول و پیش از هر چیز دیگری، جمهوری آذربایجان پیروی خود را از ارزشهای دموکراتیک و غربی برگرفته از دکترینهای حقوق بشر اعلام کرد و با افتخار خود را بهعنوان جانشین خلف جمهوری دموکراتیک آذربایجان سال۱۹۱۸ میلادی معرفی کرد که نخستین دموکراسی پارلمانی در شرق مسلمان به شمار میآید. همین دیدگاه مقدمهای برای عمق بخشی به مبانی هویت ملی در آذربایجان است.(کوزهگرکالجی،79:1396) مرحله بعدی که در شکل گیری هویت جمهوری آذربایجان تأثیر مستقیم داشته است، منطقه جغرافیایی قرار گرفته در آن میباشد. بهطوریکه، فرهنگ عمومی در جمهوری آذربایجان به دلیل قرارگرفتن این کشور در موقعیت جغرافیایی خاص، متأثر از فرهنگ اسلامی از یک طرف و فرهنگ اروپایی (غرب) از طرف دیگر است، اما باید خاطر نشان کرد که در عمل، این کشور الگوی توسعه ترکیه را دنبال میکند و خود این عاملی برای بازتولید ارزش های ترکگرایی شده است. : (واحدی،110:1380)
مسئله آرتساخ از جمله مواردی است که بر پروژه هویت سازی ترکیه صحه میگذارد. این چالش نه تنها برای مردم ارمنستان و دولت ارمنستان یک مسئله مهم است، بلکه از دیرباز در دستور کار پژوهشگران ژئوپلیتیک قرار داشته است. به ویژه در زمینه موقعیت استراتژیک مهم قفقاز که منافع بازیگران جهانی و منطقه ای در آن اهمیت دارد و هر کنش و واکنشی در زمینه و متن آن، می تواند منجر به چالش های فراگیری شود. منطقه مسکونی آرتساخ کوهستانی، از جمله نواحی مورد مناقشه بین آذربایجان و ارمنستان است که بخش زیادی از آن در جنگ اخیر قرهباغ با حمایت مستقیم ترکیه به کنترل جمهوری آذربایجان درآمد تا مهر تایید دیگری بر تحرکات قومی ترکیه در منطقه قفقاز جنوبی باشد. این تحرکات صرفا نگاهی قومی نداشته بلکه مبتنی بر پشتوانهسازی هویتی در جهت تکمیل هویت سازی ترک در منطقه است. این پشتوانه سازی در وهله اول، موارد امنیتی و مرزی منطقه را نشانه گرفته است تا بتواند با استفاده از ظرفیت قدرت هوشمند، قدرت سخت را به عنوان عنصر ثبات بخش قدرت نرم خود به کار گیرد.
نتیجه گیری
هویت بخشی به مردمانی که هویتی جداگانه دارند از استراتژی های هویتی خاص ترکیه در قفقاز بوده است. این هویت سازی که با پشتیبانی قدرت سخت از جمله کمک های مالی کلان و فروش ارزان قیمت تسلیحات نظامی در خلال جنگ قره باغ بوده است با هدف ایجاد بستری هویتی انجام میشود که توان ایجاد منطقه حائل امنیتی را داشته باشد و همچنین منافع اقتصادی این کشور را با استفاده از ظرفیت فراوان قفقاز جنوبی تامین کند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که توانمندسازی جهموری آذربایجان همواره مسئله قومی نبوده بلکه بعد امنیتی و سیاسی آن غالب است و این بعد از سطح تحلیل می تواند به شناخت بهتر و دقیق تر تحرکات اخیر ترکیه در منطقه کمک شایانی کند.
پیشنهادات
1: در صدر فهرست پیشنهادات تجویزی برای برخورد و موضعگیری مناسب در جهت حفظ تمامیت ارضی کشور، مسئلهی توجه به حقوق مردمان مرزنشین قرار میگیرد که بهبود وضعیت رفاهی و احساس مورد توجه قرار گرفتن منجر به خنثیسازی بسیاری از تنش های شناختی-هویتی در بین مردمان مرزنشین خواهد شد، زیرا که اولین سنگر مقاومت بر علیه ایدئولوژی های تجزیهطلبانه، این مناطق حساس هستند.
2: حضور فعال در مناشقات منطقه به خصوص در قفقاز جنوبی و استفاده از ظرفیت اسلامی در حل این بحرانها و تعریف نقش حائز اهمیت نیز از مواردی است که میتواند مورد توجهی سیاستگذاران قرار گیرد. در بحران اخیر قرهباغ به دلیل عدم وجود بستر مناسب برای حضور فعال در تاثیرگذاری دیپلماتیک، این تلاش ها به شکست انجامید که اهمیت توجه به بسترسازی های متقابل برای حضور فعالانه در مناقشات امنیتی منطقهای را بیش از پیش نشان میدهد.
فارسی
1: کوزه گر کالجی، ولی، (۱۳۹۶) مجموعه امنیتی قفقاز جنوبی، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران
2: واحدی، الیاس، (۱۳۸۲)، برآورد استراتژیک آذربایجان، ج۱، انتشارات موسسه ابرار معاصر تهران، تهران
انگلیسی
1: Wendt, A. (2000), “On the via Media: A Response to the Critics”, Review of International Studies, No. 26
2: Wendt, a. (1999), Social Theory of International Politics, Cambridge, Cambridge University press.
3: Goldenberg, Suzanne (1994) Pride of Small Nations; “The Caucasus and Post-Soviet Disorders”, London and New Jersey: Zed Books Ltd
4: Koslowskui, R. and kratochwil, f. (1995), “Understanding Change in International Politics in R. N. Lebow and T. Risse –kappen, eds. International Relation theory and the End of Cold War, New York: Columbia university press