مقدمه
منطقه جنوب شرق آسیا یا گاهی آسیای جنوب شرقی، شامل هفت کشور اصلی آسیا و سه کشور جزیره‌ای می‌باشد. در واقع، جنوب شرقی آسیا از گروهی از کشورهای متنوع تشکیل شده است که بین دو اقیانوس هند و آرام واقع شده‌اند. فرهنگ این کشورها تحت تأثیر فرهنگ‌های هند و چین قرار گرفته است و بسیاری از چینی‌هایی که بیرون از کشور خودشان زندگی می‌کنند، در این کشورها ساکن شده‌اند.
با وجود مرکزیت اقتصادی در منطقه، پکن اما همچنان سطوح قابل توجهی از بی‌اعتمادی را برانگیخته است. نشست ماه گذشته بین جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا و هشت رهبر آسیای جنوب شرقی در واشنگتن، چین را در حالت آماده‌باش قرار داده است. علی‌رغم دستاوردهای اقتصادی غیر قابل تحمل اولی، ایالات متحده از حمایت آسه آن برای ارتقای وضعیت دیپلماتیک خود به یک مشارکت استراتژیک جامع برخوردار شد (See Seng Tan, 2021).
در مقابل، چین مدت‌هاست با کسری اعتماد در میان آسیای جنوب شرقی دست و پنجه نرم میکند. علی‌رغم سهم بسیار زیاد آن در اقتصاد منطقه، نظرسنجی اخیر مؤسسه یوسف ایشاک «ISEAS-Yusof Ishak» سنگاپور از نخبگان آسیای جنوب شرقی نشان داد که چین کماعتمادترین کشور در منطقه است. همین نظرسنجی از ایالات متحده به عنوان دومین شریک مورد اعتماد پس از ژاپن تمجید میکند (iseas.edu.sg, 2022).
اشتباهات چین در مورد آسیای جنوب شرقی
اگر چین می‌تواند آنچه را که ایالات متحده در جنوب شرقی آسیا کمبود دارد را ارائه دهد، چرا این کشور به همان میزان اعتماد را جلب نمی‌کند؟ اختلافات دریایی و سرزمینی ممکن است پاسخ واضح باشد. با این حال، مشکل ناشی از مسائل عمیق‌تر بی‌توجهی چین به ارزش خودمختاری و فراگیری در منطقه است. در واقع، استراتژی منطقهای چین بر اساس فرضیات ناقصی در مورد نحوه عملکرد دیپلماسی در آسیای جنوب شرقی است.
اولین فرض پکن این است که کشورهای آسیای جنوب شرقی مایل‌اند توسعه اقتصادی را به قیمت خودمختاری خود تقویت کنند. چین حق دارد درک کند که کشورهای منطقه کالاهای عمومی و توسعه اقتصادی را در اولویت قرار می‌دهند و یکی از کاستی‌های استراتژی هند و اقیانوس آرام واشنگتن ماهیت بیش از حد نظامی آن است. مذاکرات تأسف‌بار بایدن در مورد چارچوب اقتصادی هند و اقیانوسیه تحت‌الشعاع قراردادهای تجاری مختلفی قرار گرفته است که چین در منطقه از آن حمایت کرده است (Kentaro Iwamoto, 2022).
آنچه رهبران چین درک نادرست دارند این است که جنوب شرق آسیا استقلال خود را صرفاً برای تأمین اهداف اقتصادی مبادله نمی‌کنند. دهه‌ها مداخله خارجی و مبارزات علیه حکومت استعماری، حاکمیت را مقدس جلوه داده است. حفظ خودمختاری، قبل از هر چیز، همیشه هدف دولت داری در منطقه بوده است.
نفوذ اقتصادی چین بر احترام آن به یکپارچگی کشورهای آسیای جنوب شرقی بیشتر است و افزایش تعامل اقتصادی چین به موازات توسعه‌طلبی که منطقه را تهدید میکند، پیش رفته است. حجم تجارت چین با 10 عضو انجمن کشورهای جنوب شرقی آسیا (آسه آن) از 443 دلار در سال 2013 به 878 میلیارد دلار در سال 2021 تقریباً دو برابر شده است (bn.china.embassy.gov.cn, 2022). در همان زمان، از زمانی که رئیس جمهور شی جینپینگ برای اولینبار در سال 2013 شروع به ترویج دیپلماسی همسایگی خود کرد، پکن بیش از 3200 هکتار زمین مصنوعی ساخته است. همچنین، چین حداقل سه جزیره را در دریای چین جنوبی کاملاً نظامی کرده است (theguardian, 2022). استراتژی چین از بین بردن جنبه‌های مشکل‌ساز رفتارش، با هدف تقویت اعتبار اقتصادی خود از جمله در دریای چین جنوبی است (Hoang Thi Ha, 2022). اما نتایج کاملاً برعکس بوده است: نگرش سنگین چین باعث شده است که این کشور نتواند از نفوذ اقتصادی خود به عنوان منبع اعتماد استفاده کند.
به عنوان همسایگانی که تنها چند بلوک دورتر زندگی می‌کنند، مردم جنوب شرق آسیا مشاهده کرده‌اند که چین چگونه کشورهای دیگر را مجازات کرده است (lowyinstitute, 2021). از جمله آن، تحریم‌های سنگین علیه استرالیا بوده است. با نگاهی به عملکرد چین در دریای چین جنوبی، جای تعجب نیست که کشورهای منطقه به نیات پکن بی‌اعتماد باشند.
آسیای جنوب شرقی یک منطقه باز است
دومین فرض اشتباه چین این است که کشورهای آسیای جنوب شرقی مایل‌اند منحصراً به حوزه نفوذ یک قدرت تسلیم شوند. جدای از محرک اقتصادی، چین قدرت‌های گفتمانی را به عنوان بخشی از استراتژی منطقهای خود گنجانده است. شی جینپینگ شعارهای دیپلماتیک مختلفی ابداع کرده است که بر اشتراک بین شرکا، از جمله جامعه سرنوشت مشترک و اخیراً ابتکار امنیت جهانی تأکید دارد (Rajeswari Pillai Rajagopalan, 2022).
با این حال، این روایت‌ها تنها این تصور را ایجاد می‌کنند که چین می‌خواهد یک مشارکت انحصاری ایجاد کند که کشورهای جنوب شرق آسیا را تحت کنترل سلسله‌مراتبی چین قرار دهد (Hoang Thi Ha, 2019). رهبران منطقه فراموش نمی‌کنند زمانی که یانگ جیهچی، وزیر امور خارجه وقت چین، در نشست مجمع منطقهای آسهآن در سال 2010، اظهار کرد که چین کشور بزرگی است و سایر کشورها کشورهای کوچکی هستند و این فقط یک واقعیت است (Joshua Kurlantzick, 2011).
اگرچه ممکن است درست باشد که برخی از بخش‌های آسیای جنوب شرقی از لحاظ تاریخی تحت نظم سلسله‌مراتبی متمرکز بر چین زندگی می‌کرده‌اند، اما این منطقه به طور کلی هرگز از یک نظم واحد پیروی نمی‌کرد. همواره پذیرای منابع مختلف تأثیرات خارجی بوده است. ایوان لاکسمانا «Evan Laksmana» از دانشگاه ملی سنگاپور می‌نویسد: «عدم وجود یک سیستم‌عامل پذیرفته شده جهانی یک ویژگی نظم منطقهای در آسیای جنوب شرقی است، نه یک اشکال» (Evan Laksmana, 2022).
این ادعا که آسیای جنوب شرقی منحصراً بخشی از حوزه نفوذ چین بوده است، از نظر تاریخی بی‌اعتبار است (Wang Gungwu, 2021). آنچه کشورهای آسیای جنوب شرقی می‌خواهند یک نظم منطقهای باز و فراگیر است که در آن می‌توان استقلال فردی آنها را به حداکثر رساند. استراتژی چین با این هدف در تضاد است. این شامل اصرار چین بر محدودکردن حضور نظامی خارجی (به عنوان مثال غربی) در دریای چین جنوبی و سایر تلاش‌های این کشور برای منحصر به فرد کردن منطقه به نفوذ خود است.
حیاط‌خلوت هیچ کس
غیرممکن است که کشورهای آسیای جنوب شرقی را مورد تهدید قرار دهیم، در حالی که ارزش‌هایی که زیربنای نظم منطقهای آنها است را تهدید کنیم. اگر چین نتواند ابتدا به حاکمیت و خودمختاری کشورهای این منطقه احترام بگذارد، نفوذ اقتصادی و قدرت گفتمانی‌اش ضعیف خواهد شد.
چین باید این ایده را کنار بگذارد که می‌تواند کشورهای آسیای جنوب شرقی را با کالاهای اقتصادی و اصطلاحات سیاسی بخرد. به نظر میرسد، سیاستگذاران در پکن باید استراتژی منطقهای جدیدی را در نظر بگیرند که سازگارتر با شرایط محلی باشد. نشان‌دادن احترام بیشتر با عدم برخورد با کشورهای آسیای جنوب شرقی به عنوان بخشی از حیاط‌خلوت چین تنها اولین قدم است.
نگاهی به تأثیر چین در آسیای جنوب شرقی و نقش بازیگران غیردولتی
انزه هان «Enze Han» برای مفهوم‌سازی چین به عنوان یک قدرت بزرگ غیرمتعارف استدلال میکند. او معتقد است بازیگران مختلف، به ویژه غیردولتی‌ها، بر نفوذ این کشور در منطقه تأثیر می‌گذارند. هنگامی که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، در یک سخنرانی مهم در مورد سیاست چین در 26 می 2022، استراتژی دولت بایدن برای غلبه بر چین را تشریح کرد، خاطرنشان کرد که چین جاه‌طلبی خود را برای ایجاد حوزه نفوذ در اقیانوس هند و اقیانوس آرام و تبدیل‌شدن به قدرت پیشرو در جهان اعلام کرده است (Antony Blinken, 2022). بیشتر مطالعات در مورد حضور چین در آسیای جنوب شرقی بر پویایی قدرت چین و نحوه استفاده از آن برای به‌دست‌آوردن نفوذ در منطقه متمرکز است. اما چگونه چین با میل خود از قدرت خود برای وادار کردن، همدستی یا متقاعدکردن کشورهای آسیای جنوب شرقی به رفتارهای خاص استفاده میکند؟ هان استدلال میکند که این توصیف، دولت معاصر چین را به عنوان چندپاره، غیرمتمرکز و بین‌المللی نادیده می‌گیرد. هان فراتر از این رویکرد مرسوم است تا به بررسی انواع بازیگران و نتایج مورد نظر در مقابل نتایج ناخواسته مرتبط با حضور چین در جنوب شرقی آسیا بپردازد. او مدعی است که اگر بخواهیم روابط چین با کشورهای آسیای جنوب شرقی را معنا کنیم، درک چنین ظرافت و پیچیدگی ضروری است.
هان خاطرنشان میکند که حضور چین در آسیای جنوب شرقی به هیچ وجه یکپارچه نیست. بلکه اشکال روزمره متعددی دارد و نه تنها بازیگران دولتی، مانند نمایندگی‌های دیپلماتیک و شرکت‌های دولتی، بلکه بازیگران غیردولتی را نیز درگیر میکند که ممکن است با دولت چین مرتبط باشند یا نباشند. اینها شامل سازمان‌های جامعه مدنی، مشاغل خصوصی و شهروندان عادی چینی است که علاوه بر گردشگران چینی، برای کار، تحصیل یا بازنشستگی در آسیای جنوب شرقی اقامت دارند. هان استدلال میکند که اقدامات این سهام‌داران متعدد می‌تواند عواقب ناخواسته‌ای را داشته باشد. او می‌گوید تأثیرات برخوردهای روزانه بازیگران غیردولتی چین با جوامع محلی در آسیای جنوب شرقی شایسته توجه است (Enze Han, 2022).
جمع بندی
بنابراین، برای درک چین و تأثیرات متنوع آن در سراسر جهان نیاز به انعطاف‌پذیری مفهومی داریم. به ویژه، هنگام اشاره به حضور و نفوذ چین در آسیای جنوب شرقی، نباید یکپارچگی با طرح‌های هژمونیک را برای کشورهای همسایه‌اش در نظر گرفت، بلکه باید بین انواع مختلف بازیگران با تاریخچه طولانی و پیامدهای چندوجهی، چه خواسته و چه ناخواسته، تفاوت قائل شد. در مجموع باید گفت شرق و آسیای جنوب شرقی یکی از مناطق خاصی است که در این سالها میزان تمرکز قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا، روسیه و چین نیز بر آن بیشتر از گذشته شده است. در همین راستا، چین تلاش دارد تا با اتخاذ برخی رویکردها، دغدغه‌های استراتژیک خود در محیط پیرامونی، یعنی مسائلی مانند دریای چین جنوبی، تایوان و … که آمریکا نیز توان دست‌کاری در آنها را دارد، کاهش دهد و این مسئله را در ماههای گذشته به خوبی می‌توان دید. در خصوص پیامدهای احتمالی بحران نیز باید گفت که در حال حاضر سیگنال خاصی مبنی بر از کنترل خارج‌شدن اوضاع در منطقه وجود ندارد. همچنین باید گفت که توازن قوای سنتی در منطقه هنوز چندان تغییر خاصی نکرده است و این سیستم خود به عنوان کنترل‌‌کننده منطقهای عمل میکند.
- See Seng Tan. 2021. “Biden’s underwhelming engagement with Southeast Asia”. Retrieved from eastasiaforum website: https://www.eastasiaforum.org/2021/10/02/bidens-underwhelming-engagement-with-southeast-asia/ - The State of Southeast Asia: 2022 Survey Report. Retrieved from iseas.edu.sg website: https://www.iseas.edu.sg/category/articles-commentaries/state-of-southeast-asia-survey/ - Kentaro Iwamoto. 2022. “Indo-Pacific Economic Framework is not an FTA: 5 things to know” Retrieved from asia.nikkei website: https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/Biden-s-Asia-policy/Indo-Pacific-Economic-Framework-is-not-an-FTA-5-things-to-know - Brief Status of China-ASEAN Economic and Trade Cooperation in 2021. Retrieved from bn.china.embassy.gov.cn website: http://bn.china-embassy.gov.cn/eng/zwgx/202201/t20220129_10636735.htm#:~:text=Brief%20Status%20of%20China%2DASEAN%20Economic%20and%20Trade%20Cooperation%20in%202021&text=In%202021%2C%20the%20trade%20volume,%2Dyear%20increase%20of%2028.1%25. - China has fully militarized three islands in South China Sea, US admiral says. Retrieved from theguardian website: https://www.theguardian.com/world/2022/mar/21/china-has-fully-militarized-three-islands-in-south-china-sea-us-admiral-says -Hoang Thi Ha. 2022. “Understanding the Institutional Challenge of Indo-Pacific Minilaterals to ASEAN”. Contemporary Southeast Asia, the ISEAS-Yusof Ishak Institute. - China’s economic punishment. Retrieved from lowyinstitute website: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/china-s-economic-punishment-best-interpreter-2021 - Rajeswari Pillai Rajagopalan. 2022. “China’s Xi Proposes Global Security Initiative”. Retrieved from thediplomat website: https://thediplomat.com/2022/05/chinas-xi-proposes-global-security-initiative/ - Hoang Thi Ha. 2019. “Understanding China’s Proposal for an ASEAN-China Community of Common Destiny and ASEAN’s Ambivalent Response”. Contemporary Southeast Asia, the ISEAS-Yusof Ishak Institute.- Joshua Kurlantzick. 2011. “The Belligerents”. Retrieved from newrepublic website: https://newrepublic.com/article/82211/china-foreign-policy - Evan Laksmana. 2022. Retrieved from newrepublic website: https://interactives.lowyinstitute.org/features/indo-pacific-operating-system/essays/many-orders/?fbclid=IwAR3vgVTvKpvuMoL2BaL4p28KvPcYc5f2VI03cu85w0Jk93G7IBTUU68vfms - Wang Gungwu. 2021. “China, ASEAN and the new Maritime Silk Road”. Retrieved from thinkchina website: https://www.thinkchina.sg/wang-gungwu-china-asean-and-new-maritime-silk-road - Antony Blinken. 2022. “The Administration’s Approach to the People’s Republic of China” Retrieved from state.gov website: https://www.state.gov/the-administrations-approach-to-the-peoples-republic-of-china/ - Enze Han. 2022. “Rethinking China’s Influence in Southeast Asia: The Role of Non-State Actors and Unintended Consequences”. Retrieved from Stanford.edu website: https://aparc.fsi.stanford.edu/news/rethinking-china%E2%80%99s-influence-southeast-asia-role-non-state-actors-and-unintended-consequences