جنگ روسیه و اوکراین؛ بخش دوم: آثار و تبعات اقتصادی

مقدمه

موضوع جنگ اوکراین و روسیه از چند منظر بر اقتصاد جهانی تأثیرگذار است. دو کشور روسیه و اکراین هرکدام به لحاظ تأثیرگذاری در چرخه‌ی اقتصادی و همچنین موقعیت مکانی یعنی قاره‌ی اروپا، اهمیت بالایی دارند. هرگونه تنش و بی‌ثباتی در این منطقه علاوه بر کشورهای اروپایی کل جهان را تحت قرار می‌دهد و به همین منظور تجارت و بازارهای جهانی یکی از تأثیرپذیرترین‌ها هستند؛ اما تحولات در دو موضوع نسبت به بقیه‌ی موارد گسترده‌تر بود. تحولاتی که از اختلال نظام عرضه‌ی دو کشور روسیه و اوکراین در بازارهای جهانی ناشی شده و عموماً به امنیت غذایی و صادرات انرژی مرتبط است. در ارتباط با امنیت غذایی عموماً کشورهای فقیر و واردکننده‌ی گندم، غلات و دانه‌های روغنی آسیب‌پذیرترند. در حوزه‌ی انرژی شرایط متفاوت است؛ چراکه کشورهای اروپایی واردکننده‌ی نفت و گاز از روسیه پس از شروع بحران جایگزین مناسبی برای روسیه ندارند. با این اوصاف بررسی شرایط اقتصادی در پی جنگ دو کشور به موضوع تحولات امنیت غذایی و بازار صادرات انرژی مرتبط است.

سایه‌ی جنگ اوکراین بر امنیت غذایی

جنگ روسیه به اوکراین نه‌تنها بی‌ثباتی و آوارگی میلیون‌ها نفر را در پی داشت، بلکه منجر به کمبود غذا در جهان شده است. یکی از ابعاد مهم اقتصادی جنگ روسیه و اوکراین، اختلال در بازار توزیع و عرضه‌ی گندم و دانه‌های روغنی در سراسر جهان است. در اوایل ماه ژوئن، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) گزارشی منتشر کرد و در آن اهمیت اوکراین و روسیه برای بازارهای کشاورزی و خطرات مرتبط با جنگ را تشریح کرد (Grajewski, 2022) . روسیه و اوکراین هر دو از تولیدکنندگان عمده‌ی محصولات کشاورزی در جهان هستند. در سال 2021، هر دو در بین سه صادرکننده برتر گندم، جو، ذرت، دانه‌های روغنی و روغن آفتابگردان در سطح جهان قرار گرفتند (FAO, 2022).

مردمی که در شرق اوکراین زندگی می‌کنند از سال 2014 پس از الحاق کریمه، آواره یا تحت تأثیر جنگ قرارگرفته‌اند. این جنگ بر تولیدات کشاورزی اوکراین فشار وارد کرده و فعالیت اقتصادی آن را محدود و درنتیجه قدرت خرید مردم این کشور را کاهش داده است. پیش‌بینی‌های فائو نشان می‌دهد که اگر جنگ تأثیر طولانی‌مدت بر صادرات مواد غذایی روسیه و اوکراین داشته باشد، تعداد افراد مبتلابه سوءتغذیه در سراسر جهان می‌تواند بین ۸ تا ۱۳ میلیون نفر در سال‌های ۲۰۲۲-۲۳ افزایش یابد. روسیه 32.9 میلیون تن گندم در سال 2021 تولید کرده و دومین صادرکننده بزرگ گندم در آن زمان بود. اوکراین نیز با تولید 20 میلیون تن گندم از صادرکنندگان عمده‌ی این محصول در سال‌های اخیر است. ازاین‌رو جنگ به‌طور نامتناسبی بر کشورهای کمتر توسعه‌یافته و کشورهای کم‌درآمد، کمبود مواد غذایی را در پی خواهد داشت. برای نمونه «اریتره»، یکی از کشور آفریقایی است که بنا بر گزارش سازمان ملل، یکی از خریداران اصلی گندم از روسیه و اوکراین در سال 2021 بود. روسیه بیش از 50 درصد واردات گندم اریتره را به خود اختصاص داد درحالی‌که بقیه‌ی آن از اوکراین بود. سایر کشورهای کمتر توسعه‌یافته که بیش از 50 درصد از کل صادرات گندم خود را از روسیه وارد کردند عبارت‌اند از روآندا، «کنگو»، «ماداگاسکار»، «سنگال»، «توگو» و «بوروندی». جدا از این کشورها، روسیه تقریباً کل واردات گندم «گرجستان»، «آذربایجان»، «مغولستان» و «ارمنستان» را در سال 2021 به خود اختصاص داده بود (WITS, 2019).

قیمت گندم و جو در سال 2021 در مقایسه با قیمت‌های سال 2020، 31 درصد افزایش یافت. این موضوع به دلیل تقاضای جهانی بالا و محدودیت‌های تولید مرتبط با آب‌وهوا در کشورهای تولیدکننده‌ی غلات بود. روند افزایش قیمت‌ها در مارس 2022 با اختلالات صادرات اوکراین و عدم اطمینان در مورد ظرفیت صادرات روسیه به دلیل جنگ ادامه یافت. محدودیت‌های صادراتی اتخاذشده توسط سایر کشورها، ازجمله «هند»، بر شکاف عرضه و تقاضای جهانی افزود. در بحبوحه‌ی جنگ، هند به‌عنوان یک تولیدکننده مهم گندم ظاهرشده است. پیش‌بینی‌های «فائو»، با توجه به ادامه‌ی اختلالات جنگ ممکن است صادرات گندم ۵۰ درصد و ذرت ۳۰ درصد کاهش داشته باشد (FAO, Executive Summary, 2022).  همچنین ریسک‌های تجاری مربوط به صادرات روسیه به دلیل تحریم‌های شرکای تجاری و بانک‌های مختلف رو به افزایش خواهد بود. این موضوع منجر به جهش قیمت‌ها و اختلال در زنجیره‌ی تأمین‌شده که به‌طور قابل‌توجهی امنیت غذایی در کشورهای واردکننده فقیر را تشدید می‌کند.

تجارت جهانی غلات به‌جز برنج، کمی کمتر از 20 درصد کل تولید جهانی است (حدود 620 میلیون از حدود 3.3 میلیارد تن تولیدشده در سال 2020/2021). کل تولید برای تغذیه 8 میلیارد نفر از ساکنان جهان کافی است، اما تولید در کشورهای نیمه‌خشک کمتر است و برخی کشورها از ظرفیت خود عقب هستند. به همین دلیل است که تجارت نقش مهمی در تعادل عرضه و تقاضای جهانی ایفا می‌کند. در سال‌های 2020/21، روسیه 52.32 میلیون تن (7.8 درصد) و اوکراین 69.82 میلیون تن (11.3 درصد) غلات به جهان عرضه کردند (McConnell, Liefert, & Williams, 2022).

ذخایر فعلی غلات اوکراین حدود 20 تا 25 میلیون تن تخمین زده می‌شود. برداشت جدید در پاییز به دلیل سطح زیر کشت کمتر و کمبود نهاده‌ها و منابع مالی لازم بسیار کمتر از سال گذشته خواهد بود. برآوردها دشوار است، اما ناظران بازار می‌گویند که حدود 20 تا 30 درصد کمتر یا حدود 30 میلیون تن خواهد بود. با فرض ثابت بودن تقاضای داخلی، این امر منجر به کاهش 40 تا 50 درصدی صادرات در سال 2022 خواهد شد؛ بنابراین، اگر بندرها دریای سیاه تا پایان سال جاری مسدود شوند، جهان حدود 55 میلیون تن غلات کمتر خواهد داشت. برای درک این موضوع، در نظر بگیرید که یک تن غلات ممکن است یک خانواده شش‌نفره را برای یک سال کامل تغذیه کند؛ بنابراین، این تعداد غلات ازدست‌رفته به این معنی است که ما برای بیش از 300 میلیون نفر غذای کمتری خواهیم داشت. همچنین اگر صادرات محدود کود را در کنار موارد قبلی در نظر بگیریم؛ اوضاع بدتر هم می‌شود. سهم روسیه و بلاروس در تجارت جهانی پتاس 40 درصد است. روسیه به‌تنهایی حدود 20 درصد نیتروژن و 10 درصد فسفات را صادر می‌کند (Gro-Intelligence, 2022).

بحران انرژی

جنگ روسیه و اوکراین علاوه بر تولیدات کشاورزی در مناطق توسعه‌یافته (عموماً کشورهای اروپایی) که برای انرژی به روسیه وابسته هستند، صادرات انرژی و بازار جهانی منابع انرژی‌های فسیلی ازجمله، نفت و گاز را تحت تأثیر قرار داد. بالاترین سطح قیمت‌ها در یک دهه‌ی اخیر باعث شد، بسیاری از کشورها در تأمین انرژی خود تجدیدنظر کنند. این موضوع کشورهای اروپایی واردکننده‌ی نفت و گاز از روسیه را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. حتی زمانی که آمریکا و اتحادیه‌ی اروپا تحریم‌های اقتصادی را علیه روسیه وضع کرده‌اند و حتی زمانی که بمب‌های روسیه بر سر اوکراین می‌بارند، نفت و گاز این کشور به کشورهای غربی که تهاجم را محکوم کرده‌اند، صادر شده است. روسیه سالانه ۴۰ درصد از گاز اروپا را تأمین می‌کند و این موضوع در برخی از کشورهای اروپایی حتی بیشتر از این میزان است (Staff, 2022) .

در حال حاضر، بزرگ‌ترین سؤال پیش روی رهبران جهان این است که چگونه وابستگی انرژی خود را به روسیه قطع کنند. آمریکا و بریتانیا اولین کشورهای بزرگی بودند که نفت روسیه را ممنوع کردند، اما هیچ‌کدام به‌شدت به این محصول وابسته نیستند. علاوه بر این، تأثیر چنین اقداماتی بسیار کم است، زیرا روسیه به‌سادگی می‌تواند نفت را به‌جای دیگری در بازار جهانی هدایت کند. اقتصاددانان می‌گویند که تحریم تنها در صورت مشارکت اتحادیه‌ی اروپا کارساز خواهد بود، زیرا یافتن سریع مشتریان جدید برای نفت و گازی که به اروپا صادر می‌شود؛ برای روسیه دشوار خواهد بود.اتحادیه‌ی اروپا در سال 2019 حدود 40 درصد گاز طبیعی، بیش از یک‌چهارم نفت و حدود نیمی از زغال‌سنگ خود را از روسیه وارد کرد. میزان نفت و گاز روسیه که وارد اروپا می‌شود از زمان آغاز جنگ در اوکراین، افزایش ‌یافته است. به گفته «بروگل»، یک اندیشکده‌‌ی مستقر در بروکسل اعلام کرد: «اروپا تنها در ماه مارس حدود 22 میلیارد یورو (24 میلیارد دلار) برای نفت و گاز به روسیه فرستاد». البته این فرآیند امکان تغییر خواهد داشت، زیرا کشورها برنامه‌هایی را برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود و کاهش جریان نفت و گاز روسیه اجرا می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، لهستان اعلام کرد تمام واردات نفت، گاز و زغال‌سنگ روسیه را تا پایان سال جاری ممنوع خواهد کرد و آلمان و اتریش در حال ایجاد زمینه‌ای برای سهمیه‌بندی گاز طبیعی هستند (MCWILLIAMS, SGARAVATTI, & TAGLIA, 2022) .

کمیسیون اروپا برنامه‌هایی را برای کاهش حدود دوسوم واردات گاز روسیه تا پایان سال منتشر کرده است. این استراتژی عمدتاً متکی بر افزایش واردات گاز طبیعی از خارج است و مشخص نیست که آیا کشورهای دیگر در اروپا از این طرح پیروی خواهند کرد. در 25 مارس، «جو بایدن»، رئیس‌جمهور آمریکا، متعهد شد گاز مایع طبیعی بیشتری را به اروپا بفرستد و آلمان قبلاً قراردادی را برای واردات این محصول با قطر امضا کرد. مقامات اروپایی همچنین با ژاپن و کره جنوبی در مورد تغییر مسیر گاز طبیعی مایع که به این کشور، گفتگو کرده‌اند. طرح کمیسیون به دنبال جایگزینی 101.5 میلیارد مترمکعب گاز روسیه تا پایان سال است. این طرح نشان می‌دهد که افزایش واردات به اروپا از سایر کشورها می‌تواند تقریباً 60 درصد از این کاهش را به خود اختصاص دهد و 33 درصد دیگر از تولید انرژی‌های تجدید پذیر جدید و اقدامات صرفه‌جویانه حاصل می‌شود. بحران انرژی به‌ویژه در آلمان حاد است، چراکه تقریباً نیمی از گاز طبیعی و زغال‌سنگ و بیش از یک‌سوم نفت خود را از روسیه وارد می‌کند. چالش فوری آلمان کاهش وابستگی به گاز طبیعی در بخش تولید برق است که با تعطیلی و خروج برخی از نیروگاه‌های اتمی این کشور از چرخه‌ی تولید، پیچیده‌تر می‌شود. گزارش ماه گذشته توسط آکادمی علوم ملی آلمان نشان داد که این کشور بدون انرژی روسیه و با افزایش نیروگاه‌های زغال‌سنگ و صرفه‌جویی در مقیاس بزرگ و بهره‌وری انرژی، می‌تواند زمستان آینده را بگذراند. چنین فرآیندی می‌توان کندی روند فعالیت صنایع سنگین در آینده‌ی این کشور را در پی داشته باشد (Stellungnahme, 2022) . همچنین بر اساس این گزارش، در بلندمدت، دولت آلمان باید سهم منابع انرژی تجدید پذیر در بخش برق را از حدود 40 درصد به 100 درصد تا سال 2035، 5 سال زودتر از برنامه‌ریزی، افزایش دهد. چنین موضوعی ریسک سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ نفت و گاز را در تولید سوخت‌های فسیلی افزایش می‌دهد.

یک مرکز مطالعاتی مسائل راهبردی در «واشنگتن دی‌سی» اعلام کرد: «اگرچه جنگ در اوکراین احتمالاً دور شدن اروپا از سوخت‌های فسیلی را تسریع می‌کند، اما می‌تواند فرآیند انتقال به انرژی‌های پاک را کاهش داده و انتشار گازهای گلخانه‌ای را در سایر نقاط جهان افزایش دهد». همچنین، درصورتی‌که اروپا به‌طور مؤثر بر بازار بین‌المللی گاز طبیعی مایع تسلط یابد، آسیای جنوب شرقی به سمت زغال‌سنگ باز‌می‌گردد. سپس روسیه که تقریباً 5 درصد از انتشار جهانی را در سال 2020 به خود اختصاص داده بود، در غیاب تعامل سیاسی و اقتصاد بین‌المللی، برنامه‌های زیست‌محیطی و کربن‌زدایی خود را متوقف خواهد کرد (Wallace, 2022) .

تأثیرات گسترده بر اقتصاد جهانی

افزایش قیمت انرژی بر تورم تأثیر بسزایی بر تمامی بخش‌های اقتصادی دارد. قبل از جنگ روسیه و اوکراین، قیمت عمده‌فروشی گاز حدود 200 درصد بیشتر از یک سال قبل‌تر بود. قیمت عمده‌فروشی برق نیز روند مشابهی را دنبال کرده بود. قیمت‌های بالا ناشی از تقاضای گسترده‌ی جهانی برای گاز، به خاطر بهبود اقتصادی پس از همه‌گیری «کووید 19» بود. بااین‌حال نبود اطمینان در مورد عرضه از طرف تأمین‌کننده‌ی اصلی این محصول (روسیه) به اروپا، بی‌ثباتی بازار را افزایش داده و نوسانات و قیمت‌ها را حتی بیشتر می‌کند. در این صورت، چشم‌انداز میان‌مدت نشان می‌دهد که قیمت انرژی برای مدتی طولانی بالاتر از میانگین اخیر خواهد بود. شرکت‌های نفت و گاز در وهله‌ی اول از قیمت‌های بالا سود خواهند برد، اما برای مدت طولانی این موضوع قطعیت ندارد. اولاً، مداخله‌ی سیاسی فزاینده‌ای در سراسر اتحادیه‌ی اروپا با هدف محدود کردن سقف خرید صورت گرفته است. این موضوع، هزینه‌های انرژی برای خانوارها و مشاغل با توجه به فشارهای تورمی افزایش خواهد داد. ثانیاً، به‌طور هم‌زمان، در چارچوب بحران موقت، مطمئناً حمایت نقدینگی از مصرف‌کنندگان بالای انرژی و بازنگری در دستورالعمل‌ها و همچنین کمک‌های دولتی می‌تواند برخی از فشارها را بر بخش‌های آسیب‌دیده، مانند فولاد یا کود، کاهش دهد.

آسیب‌های اقتصادی ناشی از اختلالات عرضه براثر وقایع پیرامون جنگ روسیه و اوکراین در برخی کشورها و صنایع، بسیار شدید و در برخی دیگر با توجه به عمق و وسعت روابط اقتصادی با روسیه و میزان یکپارچگی با بازارهای مالی جهانی، کمتر بود. تصور شرایطی که تحت آن هر کشوری بتواند از تأثیر اقتصادی کوتاه‌مدت بحران اوکراین فاصله بگیرد، دشوار است. این تأثیر تنها به دلیل اختلالات ناشی از جنگ نیست، بلکه تحریم‌های اقتصادی متعدد علیه روسیه توسط آمریکا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، ژاپن و چندین کشور دیگر نیز وجود دارد. حتی سوئیس بی‌طرف، تحریم‌های اتحادیه‌ی اروپا را پذیرفته است. با این اوصاف، بانک‌های جهانی برای کاهش اثرات تحریم‌هایی هستند که به‌منظور محدود کردن دسترسی روسیه به سرمایه‌های خارجی و کاهش توانایی این کشور برای پرداخت بدهی‌ها به دلار، یورو، پوند و ین، در حال آماده‌سازی هستند. بخش‌های بزرگی از اقتصاد روسیه پس از تصمیم توقف تبادلات بانکی از طریق سوئیفت، منطقه ممنوعه‌ای برای بانک‌ها و شرکت‌های مالی خواهد بود. این وضعیت باعث می‌شود فهرستی از شرکت‌های بزرگ چندملیتی که به‌سرعت در حال رشد هستند، به دلیل نگرانی در مورد خطرات مالی و اعتباری خود، از روسیه دوری کنند. این بحران به دلیل نقش مرکزی روسیه به‌عنوان یک تولیدکننده جهانی انرژی بر بازارهای این محصولات تأثیر مخربی خواهد داشت. سایر کالاهای مرتبط با روسیه و اوکراین، مانند طلا، آلومینیوم، ذرت و نیکل، از زمان شروع جنگ در بالاترین سطح چندین ساله خود، معامله می‌شوند. پس از اقدام اتحادیه‌ی اروپا علیه خطوط هوایی روسیه، این کشور شرکت‌های هواپیمایی از 36 کشور ازجمله کشورهای اروپایی و کانادا را از حریم هوایی خود محروم کرد. با اجبار خطوط هوایی صاحب‌نام به استفاده از مسیرهای طولانی‌تر به آسیا و خاورمیانه، قیمت بلیت برای مسافران به شکل محسوسی افزایش خواهد یافت. در ادامه‌ی این تحولات، روسیه می‌تواند اقدامات تلافی‌جویانه دیگری را انجام دهد که ممکن است هزینه و ریسک تجارت بین‌المللی را افزایش دهد (Reuters, 2022) . از زمان آغاز جنگ در 24 فوریه، دولت روسیه تا حد زیادی درنتیجه تحریم‌های غرب، از سیستم مالی بین‌المللی منقطع شد. روند عدم پرداخت در 27 مه آغاز شد، زمانی که مسکو مهلت بازپرداخت 100 میلیون دلاری (حدود 94.7 میلیون یورو) اوراق قرضه را از دست داد. دولت روسیه اعلام کرد می‌خواهد این مبلغ را پرداخت کند، اما با تحریم‌ها‌، عملیات بانکی محدود شده است. در ابتدای جنگ، بانک مرکزی روسیه نرخ بهره خود را دو برابر کرد و به 20 درصد رساند و کنترل شدیدی بر سرمایه اعمال کرد. اکنون نرخ بهره به 9.5 درصد و به میزان قبل از جنگ بازگشته و به‌تدریج، سرمایه می‌تواند آزادانه‌تر جریان یابد. شرکت‌های روسی صادرکننده همانند آغاز درگیری؛ دیگر ملزم به تبدیل ارز خارجی خود به روبل نیستند (Smith, 2022) .

نتیجه گیری

جنگ روسیه و اوکراین از بسیاری از جهات، جنگی معمولی بین دو کشور نیست؛ چراکه بازیگران و کشورهای مختلفی از سراسر جهان از این بحران تأثیر می‌پذیرند. در کلامی دیگر جنگ و بحران ناشی از تقابل دو کشور ابعاد و تأثیرات گسترده‌ی جهانی خواهد داشت. ازاین‌رو، نه‌تنها کشورهای ضعیف به لحاظ تأمین گندم و مواد غذایی دچار مشکل می‌شوند، بلکه کشورهای ثروتمند (به‌ویژه کشورهای اروپایی) نیز برای تأمین انرژی و تداوم فرآیند تولید صنایع به صادرات نفت و گاز روسیه محتاج هستند و تحریم‌های روسیه در آینده شرایط را پیچیده‌تر می‌کند. چنانچه پیچیدگی شرایط دامن‌گیر کشورهای تحریم‌کننده را به لحاظ بالا رفتن قیمت حامل‌های انرژی را می‌گیرد. این موضوع در کنار رکورد طولانی صنایع و اختلال در بازارهای جهانی به سبب بحران همه‌گیری کرونا مزید بر علت بود‌ه و «تورم» و «رکود سنگین» دو کلیدواژه‌های اقتصاد جهانی در آینده خواهند بود. در حاشیه‌ی این موارد، نکته‌ی قابل‌تأمل غافل‌گیری جامعه‌ی جهانی، بی‌اطلاعی و نبود برنامه‌ی مؤثر در مواجه با این بحران از طرف کشورهای داعیه‌دار نظم جهانی است. ازیک‌طرف کشورهای اروپایی به دنبال تحریم روسیه و تقابل با این کشور هستند و از طرفی هم آثار مخرب این اقدامات را در اقتصاد خود اعتراف می‌کنند. به‌نوعی می‌توان ادعا کرد که غرب، به‌ویژه کشورهای ثروتمند اروپایی دچار سردرگمی شد‌ه‌اند؛ چراکه در صورت اطلاع، شرایط بحرانی را پیش‌بینی می‌کردند. در کلام آخر به‌عنوان نتیجه‌گیری می‌توان پیش‌بینی کرد که کلیه مناسبات سیاسی، اقتصادی و حتی امنیتی بین‌المللی در آینده‌ی نزدیک به‌هم‌خورده و نظم سنتی و استقراریافته‌ی گذشته دستخوش تغییری اساسی خواهد شد.

پیشنهادات

ظرفیت‌های ایجادشده در‌پی جنگ روسیه و اوکراین و همچنین تغییرات بنیادین در نظام بین‌الملل قطعاً برای کشورهای مستقل راهگشا خواهد بود. جمهوری اسلامی ایران می‌توان با استفاده از ظرفیت‌های ایجادشده، ب همکاری‌های گسترده با روسیه پس از تحریم‌های غرب علیه این کشور آغاز کند و مسیر جدیدی را برای خود تجسم کند.

FAO. (2022). Executive Summary. https://www.fao.org/3/cb9236en/cb9236en.pdf.
FAO. (2022). FAO responds to the Ukraine crisis. Rome,Italy: FAO.
Grajewski, M. (2022). Russia’s war on Ukraine and food security. European Parliamentary Research Service.
Gro-Intelligence. (2022, 3 3). Russia-Ukraine Crisis Ignites Fertilizer Prices at Critical Time for World Crops. Retrieved from Gro-Intelligence: https://gro-intelligence.com/insights/russia-ukraine-crisis-ignites-fertilizer-prices-at-critical-time-for-world-crops
McConnell, M., Liefert, O., & Williams, A. (2022). Feed outlook. Economic Research Service, US department of agriculture.
MCWILLIAMS, B., SGARAVATTI, G., & TAGLIA, S. (2022, 1 27). Can Europe survive painlessly without Russian gas? Retrieved from BRUEGEL: https://www.bruegel.org/2022/01/can-europe-survive-painlessly-without-russian-gas/
Reuters. (2022, 2 28). Canada says Russian airline Aeroflot violated its airspace. Retrieved from Reuters: https://www.reuters.com/world/americas/canada-shut-its-airspace-russian-operators-immediately-2022-02-27/
Smith, E. (2022, 6 10). Russia cuts key interest rate back to prewar level. Retrieved from CNBC: https://www.cnbc.com/2022/06/10/russia-cuts-key-interest-rate-back-to-pre-war-level.html
Staff, R. (2022, 3 25). By the Numbers: Where Do Russia’s Energy Exports Go? Retrieved from Russia Matters: https://www.russiamatters.org/blog/numbers-where-do-russias-energy-exports-go
Stellungnahme. (2022). Wie sich russisches Erdgas in der deutschen und europäischen. Retrieved from https://www.leopoldina.org/fileadmin/redaktion/Publikationen/Nationale_Empfehlungen/2022_Stellungnahme_Energiesicherheit_V1.1.pdf
Wallace, A. (2022, 4 7). The Energy Policy Institute at the University of Chicago (EPIC). Retrieved from War in Ukraine is Scrambling the World’s Ability to Fight Climate Change: https://epic.uchicago.edu/news/war-in-ukraine-is-scrambling-the-worlds-ability-to-fight-climate-change/
WITS. (2019). durum wheat exports by country. Retrieved from world Intergrated Trade solution (WITS): https://wits.worldbank.org/trade/comtrade/en/country/RUS/year/2019/tradeflow/Exports/partner/ALL/product/100110