جنبش تشرین، از اغتشاش تا حضور در انتخابات پارلمانی عراق

چکیده

به دنبال شکل گرفتن بهار عربی دوم طی سال های 2018 و 2019، در اکتبر سال 2019 آتش اعتراضات در عراق نیز بالا گرفت و موجی از تظاهرات، پیاده‌روی، تحصن و اعتصاب به وجود آمد که به انقلاب تشرین (ثورة تشرين) معروف شد. هدف جنبش تشرین اعتراض به سال ها فساد و ناکارآمدی نظام سیاسی روی کار آمده بعد از اشغال عراق بود. در نتیجه این اعتراضات، عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر وقت عراق، از مقام خود استعفا داد و مجلس عراق نیز طرح بازنگری در بخش‌هایی از قانون اساسی عراق طی حداکثر چهار ماه را مصوب کرد. از دل این جنبش، تشکل ها و احزابی به وجود آمد که تصمیم گرفتند به جای صرف ایجاد اغتشاش و مطالبه در کف خیابان، وارد صحنه سیاست عراق بشوند و اصطلاحا به صورت ریفرم اهداف خود را دنبال کنند. در انتخابات پارلمانی 2021 نیز برخی از اعضای این احزاب توانستند وارد پارلمان عراق بشوند اما ناتوانی آن ها در ایجاد توازن میان اعضای جنبش تشرین و دستگاه حاکمیت موجب اختلافات و گسست های جدی در این جنبش شد که تا اکنون نیز ادامه دارد.

مقدمه

کارشناسان، اعتراضات تشرین را بخشی از اعتراضات عربی 19-2018 که به آن بهار جدید عربی یا بهار عربی دوم نیز گفته می‌شود می دانند. این اعتراضات گسترده ضد دولتی در چندین کشور عربی از جمله الجزایر، عراق، اردن، لبنان، لیبی، مراکش، تونس، سودان، مصر و غزه در طی سال های 2018 و 2019 شکل گرفت. (The Guardian, 2019)

عراق نیز در اکتبر ۲۰۱۹ شاهد اعتراضات و تظاهرات گسترده بود که به دلیل شروع در ماه اکتبر، به انقلاب اکتبر (تشرین) شهرت یافت. زمان شروع اعتراضات توسط فعالان مدنی در رسانه‌های اجتماعی معین شده و در استان‌های مرکزی و جنوبی عراق منتشر می شد. هدف معترضان تشرین اعتراض به ۱۶ سال فساد، بیکاری و خدمات عمومی ناکافی بود که بعدا به فراخوان برای براندازی و خاتمه نظام سیاسی مبتنی بر تقسیمات طائفه ای شکل گرفته از زمان حمله آمریکا و متحدانش به عراق در سال ۲۰۰۳ و توقف مداخله ایران در عراق انجامید. اعتراضات در ۸ اکتبر متوقف و از ۲۴ اکتبر باز سرگرفته شد.

پیش زمینه اعتراضات فراگیر

در ۱۵ ژوئیه 2018، معترضین در جنوب و مرکز عراق دفتر مرکزی کتائب حزب الله در نجف را به آتش کشیدند و فرودگاه این شهر را نیز غارت کردند. معترضان در جنوب عراق مرز با کویت را مسدود کرده و همچنین چندین میدان نفتی را نیز اشغال کردند. معترضین در شهر صدر نیز با حمله به مقر سازمان بدر به این اعتراضات پیوستند. در واکنش به ناآرامی‌های گسترده ارتش عراق نیروهایی را که در شمال کشور مشغول جنگ با داعش و گروه پرچم‌های سفید بودند را به سمت جنوب برد تا برای مبارزه با ناآرامی‌ها اقدام کنند. (ABC News, 2018)

آغاز اعتراضات تشرین

در اولین روز از اکتبر ۲۰۱۹ اعتراض‌هایی به بیکاری، خدمات عمومی ناکافی و فساد در بغداد آغاز شد و خیلی زود به شهرهای دیگر هم سرایت کرد. این تظاهرات پاسخی بود به فراخوان‌های اینترنتی در نخستین سالگرد تشکیل دولت عادل عبدالمهدی. (Aljazeera, 2019)

استعفای عادل عبدالمهدی

در 28 نوامبر ۲۰۱۹ نیروهای امنیتی عراق در شهرهای نجف و ناصریه به شدت با معترضین درگیر شده و  حدود 44 نفر نیز کشته شدند. در ۲۹ نوامبر آیت الله سیستانی پیامی کتبی در مورد این حوادث نوشت که توسط احمد الصافی نماینده او در خطبه‌های نماز جمعه کربلا خوانده شد. وی در این پیام خواستار برکناری دولت عراق بود و در نهایت عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر وقت عراق، تصمیم به استعفا گرفت. (RFI, 2019)

ادامه اعتراضات

اعتراضات با وجود استعفای عادل عبدالمهدی همچنان ادامه داشت و مردم با بستن راه‌ها و ایجاد تجمعات در بغداد و چند شهر دیگر تأکید کردند که تا سقوط کامل نظام، اعتراضات ادامه خواهد داشت و شعار آنها کنار رفتن و محاکمه همه افراد فاسد بود. این اعتراضات و کشمکش ها همچنان ادامه داشت تا این که رهبران مقاومت در بغداد به شهادت رسیدند و مقتدی صدر که پیش از این حامی جنبش بود دست از حمایت تمام قد خود برداشت و به نوعی جنبش یکی از پشتوانه های خود را از دست داد اما اعضای جنبش همچنان به حرکت خود ادامه دادند. در مقاطعی نیز نیروهای جریان صدر موسوم به کلاه آبی ها با معترضان درگیر شدند و این آتش اختلاف صدری ها با تشرینی ها را برافروخته تر کرد. (RFI, 2019)

در طی اعتراضات و اغتشاشات جنبش تشرین، کنسولگری جمهوری اسلامی در کربلا یک بار در سال 2019 و بار دیگر در سال 2021 دچار آتش سوزی شد. همین اتفاق در سال 2019 در نجف نیز رخ داد که حاکی از روح ضد ایرانی این جنبش و توطئه دشمنان جمهوری اسلامی در عراق است.

زنان در اعتراضات

زنان و دختران عراقی مدتی بعد از شروع جنبش به صورت فعال در راهپیمایی ها و تظاهرات اعتراضی شرکت می کردند اما مقتدی صدر در بیانیه خود با نام میثاق انقلاب اصلاحات بر مراعات قوانین شرعی و قاطی نشدن زنان با مردان در تظاهرات تاکید کرد. در روز یکشنبه ۹ فوریه ۲۰۲۰ انتشار این بیانیه با موجی از مخالفت ها روبرو شد و هزاران دانشجو طی تظاهراتی گسترده در میدان تحریر شعارهایی خشمگینانه علیه میثاق صدر سر دادند. روز پنج‌شنبه ۱۳ فوریه ۲۰۲۰ در بغداد و شش استان میانی و جنوبی، تظاهرات میلیونی زنان عراقی صورت گرفت. در بغداد زنان عراقی با سرپیچی از فرمان مقتدی صدر، علیه جداسازی جنسیتی تظاهرات ها، در کنار معترضان مرد راهپیمایی کرده و در میدان تحریر تجمع کردند. آنان که اغلب محجبه بودند با در دست داشتن تصاویر زنان کشته شده در تظاهرات‌ها شعارهایی در تأکید ادامه اعتراضات تا محقق شدن خواسته‌هایشان می‌دادند. (الشرق الاوسط, 2020)

شرکت در انتخابات پارلمانی

معترضان تشرین علاوه بر انحلال نظام سیاسی طایفه ای و رفع مشکلات معیشتی بر خواسته‌ی دیگری نیز تمرکز کردند و آن اصلاحات سیاسی از طریق اجرای انتخاباتی عادلانه بود. یکی از تحولات جالب توجه، احزاب سیاسی جدیدی هستند که از جنبش اکتبر تشرین سر برآورده‌اند و به دنبال ورود به عرصه‌ی سیاست هستند. برخی از این احزاب که نامزدهایی در رقابت انتخاباتی 2021 داشتند عبارتند از جنبش امتداد، مجمع الفاو زاخو و نازل آخذ حقی (آمده است حق من را بگیرد). این درحالی است که حزب بیت الوطنی، بیت العراقی و شورای مرکزی تشرین، سه تشکل مهم وابسته به اعتراضات اکتبر، از شرکت در انتخابات ۲۰۲۱ خودداری و آن را تحریم کردند. طی انتخابات پارلمانی 2021، تشکل امتداد در نخستین ظهور خود توانست ۹ کرسی در پارلمان به دست بیاورد و بالاتر از احزاب بزرگ و ریشه داری مثل جریان حکمت سید عمار حکیم و ائتلاف النصر حیدر العبادی نخست وزیر سابق قرار گیرد. (أمواج میدیا, 2021)

به دلیل نتایج غیرمنتظره ای که انتخابات ۲۰۲۱ برای اغلب جریان های سیاسی اعم از پیروز و ناکام داشت، بسیاری از گروه ها شبهه و اتهام دستکاری آراء را مطرح کردند. این اتهامات، برخی طرف های عربی و خارجی مانند امارات، رژیم صهیونیستی و همچنین جنین پلاسخارت نماینده دبیر کل سازمان ملل را در برگرفت. تعداد قابل توجهی از معترضین در بغداد و تعدادی از شهرهای جنوب و مرکز عراق به مدت دو ماه، چادرهای تحصن در اعتراض به نتائج انتخابات برپا کردند و در پی رای نهایی دادگاه عالی عراق در تایید نتایج نهایی انتخابات، این اعتراض ها با ناخرسندی معترضین به پایان رسید. گرچه تصور می شد که مشکلات ناشی از اتهامات مرتبط با نتایج انتخابات پشت سرگذاشته شده و انتظار تشکیل دولت در سریعترین زمان ممکن می رفت، اما اختلافات بین جریان های سیاسی، این بار بیش از هر زمان، باعث طولانی شدن روند تشکیل دولت شده است.

اختلافات و گسست ها

پس از پایان انتخابات و آماده شدن پارلمان برای انتخاب رئیس جمهور و نخست وزیر، اختلافاتی به جهت رقابت های سیاسی برای تشکیل دولت و توزیع مناصب و گرفتن امتیازات میان تشکل های تشرینی به وجود آمد و آتش آن باعث شد هریک، دیگری را به رشوه گرفتن، زد و بند سیاسی و خروج از اصول و ارزش هایی متهم کنند که تشکل های تشرین بر اساس آن بنا شده است. در پی این اختلافات، ۸۳ تن از اعضای تشکل بیت الوطنی در 6 آپریل در بصره استعفا دادند. در استعفانامه اعضای جدا شده بیت الوطنی آمده است: «در جریان بحران اخیر که حزب بیت الوطنی را در نوردید، شاهد نقض ها و اشتباهات زیادی بودیم … رهبری حزب، خط مشی استبدادی را در پیش گرفته و حزب را به ابزاری برای اغراض شخصی تبدیل کرده است.» همچنین دو تن از رهبران تشرینی به نام های ضرغام ماجد از استان بابل و علاء الرکابی، رئیس جنبش امتداد از استان ذیقار، جنگ لفظی گسترده ای را علیه هم در شبکه های اجتماعی و رسانه ای به راه انداخته و همدیگر را به حملات اعتراضی تهدید کردند.

اعتراضات ۲۰۱۹ علاوه بر استعفای دولت منتخب عادل عبدالمهدی، خواهان برکناری محمد الحلبوسی رییس پارلمان و برهم صالح رییس جمهور نیز بود اما بعد از انتخابات ۲۰۲۱ که جنبش امتداد به پارلمان راه یافت، حزب معترضان، پیشاپیش فراکسیون هایی بود که به تصدی مجدد محمد الحلبوسی پست ریاست پارلمان رای مثبت داد. این اقدام، با اعتراض سایر جنبش های تشرینی خارج از پارلمان مواجه شد و آن را انحراف واضح از اصول و ارزش های اعتراضات دانستند. بر این اساس، ضرغام ماجد، علاء الرکابی را به رشوه گرفتن و زد و بند سیاسی متهم کرد.

جنبش امتداد به رهبری الرکابی، مهمترین تشکل وابسته به جنبش تشرین است که در انتخابات اکتبر ۲۰۲۱ شرکت کرد و توانست با کسب ۹ کرسی یکی از شگفتی سازان این دوره از انتخابات عراق باشد. سران امتداد بعد از دیدار با جنین پلاسخارت نماینده دبیرکل سازمان ملل در عراق، تن به مشارکت در انتخابات دادند، امری که باعث شد این تشکل به تاثیرپذیری از دیکته های خارجی متهم شود. براساس برخی گزارش ها، استعفای جمعی حزب بیت الوطنی نیز در نتیجه افشای ارتباطات پنهان حسن الغرابی دبیرکل این حزب با مشاوران نخست وزیر عراق و خط گیری سیاسی از آنها بوده است. به ادعای این گزارش ها، الغرابی در طول اعتراضات اکتبر، دستورات سیاسی را از بعضی جریان های بزرگ سیاسی مرتبط با دفتر نخست وزیری عراق دریافت می کرد و به دنبال افشای این ارتباطات پنهان، اعضای حزب بیت الوطنی استعفای جمعی کرده اند. اختلافات سیاسی در میان تشکل های وابسته به جنبش تشرین، در مقطع اخیر، شدیدتر و توام با خشونت، اتهام زنی های آشکار به رشوه گیری، فساد و دستور گرفتن از همان جریان هایی بود که در اعتراضات خیابانی، علیه آنها شعار می دادند و مردم را به خاطر آن، به خیابان کشاندند. (خبرگزاری جمهوری اسلامی, 1401)

(1401, فروردین 20). بازیابی از خبرگزاری جمهوری اسلامی: www.irna.ir/news/84709395/%D8%AA%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%86%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%81-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D
(2018, Jul 16). Retrieved from ABC News: www.abc.net.au/news/2018-07-16/two-killed-as-protesters-in-southern-iraq-demand-better-jobs/9996486
(2019, Jan 26). Retrieved from The Guardian: www.theguardian.com/world/2019/jan/26/sudan-egypt-corruption-arab-spring
(2019, Oct 10). Retrieved from Aljazeera: www.aljazeera.com/news/2019/10/10/iraq-hrw-denounces-lethal-force-against-protesters-urges-probe/
(2019, 11 30). Retrieved from RFI: www.rfi.fr/fa/%d8%a8%d8%b1%d8%a7%db%8c-%d9%85%d8%b1%d8%af%d9%85-%d8%b9%d8%b1%d8%a7%d9%82-%c2%ab%d8%aa%d8%a7-%d8%b3%d9%82%d9%88%d8%b7-%da%a9%d8%a7%d9%85%d9%84-%d8%b1%da%98%db%8c%d9%85-%d8%ac%d9%86%d8%a8%d8%b4-%d8%a7%d8%af%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%af%d
(2020, فبراير 9). بازیابی از الشرق الاوسط: aawsat.com/home/article/2123081/%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%8A-%D9%83%D8%AB%D9%8A%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%B1%D9%81%D8%B6%D8%A7%D9%8B-%D9%84%D9%80%C2%
(2021, اوکتبر 8). بازیابی از أمواج میدیا: amwaj.media/fa/article/upcoming-iraqi-elections-faces-obstacles-for-long-term-reform-in-war-torn-iraq