چکیده
صدام حسین، دیکتاتور وقت عراق، بعد از سرکوب وحشیانه انتفاضه شعبانیه، برای ترمیم چهره خود دست به اقداماتی زد که از جمله آن ایجاد فضای باز برای علمای دینی بود که شاید بتوان آن را از جهاتی شبیه به فضای باز سیاسی محمدرضا پهلوی دانست. در این فضایی که صدام باز کرد یک جریان دینی-اجتماعی به نام صدریون و به رهبری سید محمد صدر بروز و ظهور پیدا نمود که بر خلاف رویه سایر گروهها و احزاب عراقی، فعالانه عمل میکرد و علنا مواضع خود را اعلام مینمود. بعد از سقوط صدام و اشغال عراق، جریان صدر جان تازهای گرفت و با رهبری مقتدی صدر، پسر سید محمد صدر، عملا وارد صحنه سیاسی و حاکمیتی عراق شد که این حضور تا اکنون ادامه دارد.
مقدمه
عراق کشوری با انواع و اقسام چالشها، تنشها و بازیگران سیاسی است که این امر کار تحلیل مسائل این کشور را دشوار میسازد. جریان صدر(التيار الصدري) یک جریان گفتمانی، فکری و سیاسی و از بزرگترین و قدیمیترین جریانها در عراق است که از حوزههای دینی نجف شکل گرفت فلذا نمیتوان آن را صرفا به صورت سیاسی بررسی کرد.
تاریخچه شکلگیری
نهاد دین و حوزه نجف از ثورة العشرین(انقلاب ۱۹۲۰ ضد اشغال عراق توسط بریتانیا) تا ابتدای دهه ۹۰ در یک حالت انزوا و انتظار قرار داشت. علما در این دوره ورودهایی به صحنه سیاست عراق داشتند اما بسیار محتاطانه بود تا ضربهای از جانب حکومت به ایشان وارد نشود. این انزوا دو علت داشت؛ اول تضعیف حوزه نجف و خروج گروه قابل توجهی از علمای آن زمان و دوم فشارهای دستگاه حاکمیت به نهاد دینی چه در زمان پادشاهی و چه در دوران جمهوری. بعد از مدتی شهید سید محمدباقر صدر از خاندان صدر به عنوان یک استثناء در این فضا ظهور میکند که دست به مبارزه علنی و فعال میزند اما به دلیل وجود همان فضای انزوای حاکم بر نهاد دینی، در نهایت توسط حکوت بعثی دستگیر میشود و به شهادت میرسد در حالی که هیچ واکنش قابل توجهی از سوی علما و مرجعیت صورت نمیگیرد. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
با استثناء گرفتن شهید سید محمدباقر صدر، حوزه نجف تا اوایل دهه ۹۰ هیچ نقش اجتماعی فعالی ایفا نمیکند تا زمانی که قیامهایی در استانهای شیعی به وجود میآید و علما در آن ورود مینمایند اما با قدرت گرفتن صدام حسین، نهاد حوزه دوباره در لاک انزوای خود فرو رفت. جامعه عراق نیز به این نتیجه رسیده بود که نهاد دینی، مردم را در مقابل ظلم حاکمیت تنها گذاشته است. این حس زمانی تقویت شد که فیلمی از دیدار آیت الله خویی و صدام به بیرون درز کرد گرچه که این دیدار به اجبار صورت گرفته بود. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
در چنین شرایطی انتفاضه شعبانیه به دلیل نارضایتی مردم و نابودی زیرساختهای عراق در جنگ با کویت و ایران علیه حکومت صدام حسین در شعبان سال ۱۴۱۱ق مطابق با سال ۱۳۶۹ش شکل گرفت. قیام از بصره شروع شد و معترضان در مدت ۱۵ روز چهارده استان از هجده استان عراق را تصرف کردند. حزب بعث عراق برای سرکوب قیام دهها هزار نفر را کشت و تعدادی از روحانیون را دستگیر و یا اعدام کرد و شماری نیز توانستند از عراق فرار کنند. همچنین در واکنش حزب بعث، حرم امام علی(ع) و حرم امام حسین(ع) آسیب دید و بسیاری از مدارس دینی، مساجد و حسینیهها تخریب شد. درست است که صدام توانست انتفاضه شعبانیه را سرکوب کند اما در شکنندهترین حالت خود قرار گرفت. صدام در این مقطع برای ترمیم چهره خود و نفوذ و ایجاد شکاف در فضای شیعی و حوزوی عراق و همچنین تقویت روح عرب گرایی شیعی در مقابل علمای ایرانی، یک فضای باز برای علمای دینی ایجاد میکند و در این فضا است که یک جریان در حوزه نجف ظهور میکند که برخلاف گروههای دیگر در عراق، فعالانه عمل مینماید. در این زمان یک نقطه تقاطع منافع بین جریان صدر و صدام پیش آمد که سبب سازش موقت حکومت با آن و رشد این جریان شد. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
رهبری شهید سید محمد صدر
پس از انتفاضه شعبانیه و شکلگیری جریان صدر، شهید سید محمد صدر، پسر عموی شهید سید محمدباقر صدر، رهبری این جریان را به عهده گرفت. بسیاری از افراد آن دوره اعتقاد داشتند که محمد صدر عامل و مزدور بعث است و این طور استدلال میکردند که اگر او عامل حزب بعث نیست باید مانند سایر علمای مبارز ترور یا اعدام شود اما واقعیت این بود که تقابل منافع بین حزب بعث و جریان صدر در نقطهای به هم رسیده بودند و به همین سبب ترجیح حکومت این بود که موقتا این جریان را سرکوب نکند. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
شکلگیری و ظهور جریان صدر از طرفی مرهون شخصیت سید محمد صدر بود و از طرفی تلاش حکومت برای کسب محبوبیت در حوزه که سبب شد یکسری امتیازات جهت رساندن وی به استادی و مرجعیت در حوزه نجف به او بدهد. البته گفته میشود که هدف او از قبول مرجعیت، مشروعیت بخشیدن به نظام حاکم عراق نبود بلکه قصد داشت از آن برای رهبری مردم و اداره حوزه علمیه استفاده کند. وی خطر انحطاط مردم و خطر ضعیف شدن حوزه علمیه را احساس کرده بود و به همین دلیل این منصب را به انگیزه دفاع از اسلام و مسلمانان پذیرفت. سید محمد صدر سواد حوزوی ویژهای نداشت و به دلیل فضای علمی حاکم بر حوزه نجف، اعلام مرجعیت و ریاست او بر حوزه علمیه نجف از سوی حکومت نتوانست او را در میان عامه مردم به این جایگاه برساند اما شرایط بعد از انتفاضه به گونهای بود که جامعه انتظار یک منجی را میکشید و صدر توانست این جایگاه را پیدا کند. (آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه نجف, 1382)
داشتن رویکرد ناطقه در مقابل رویکرد صامته و تأکید بر خط مرجعیت عربی در مقابل مرجعیت ایرانی دو رویکرد جریان صدر بود که آن را از سایر جریانهای عراق متمایز میکند. حزب بعث از رویکرد دوم صدر حمایت میکند چرا که این چیزی بود که صدام برای خارج کردن علمای ایرانی از عراق به آن نیاز داشت. از طرف دیگر با این کار شکافی بین علمای دینی نجف به وجود میآمد که کار حکومت را آسان میکرد اما فعالیتهای اجتماعی و سیاسی جریان صدر آن چیزی نبود که حزب بعث میخواست. حکومت در ابتدا برای تحقق هدف انزوای علمای ایرانی امتیازاتی به صدر داد اما هر چه به زمان ترور او نزدیک میشویم فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این جریان علیه حزب بعث بیشتر میشود تا جایی که صدام محمد صدر را عامل مزاحم قلمداد میکند. شهید سید محمد صدر در سه خطبه آخرش به مخالفت مستقیم با صدام میپردازد و علنا علیه او و حزب بعث نطق میکند و چند هفته بعد هم به همراه دو تن از پسرانش ترور میشود. (آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه نجف, 1382)
سقوط صدام و اشغال عراق
پس از سقوط صدام و اشغال عراق مردم منتظر ظهور یک منجی دینی از سنخ سید محمد صدر بودند تا رهبری آنها را در عرصه سیاسی و اجتماعی بر عهده بگیرد. در این زمان حوزه نجف به جنب و جوش افتاد اما دو جریان متفاوت در آن وجود داشت؛ جریان نهاد مرجعیت سنتی و دیگری جریان صدر. نهاد مرجعیت سنتی از لاک انزوا خارج شد اما از ورود علنی و مستقیم در سیاست نیز پرهیز میکرد و همه چیز از طریق بیانیه منتشر میشد. در این برهه جریان صدر با رهبری مقتدی صدر، پسر باقیمانده شهید سید محمد صدر، دوباره جان میگیرد. او پسر عموی شهید سید موسی صدر، از مبارزان بزرگ این خاندن میباشد. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
رهبری مقتدی صدر
شهید سید محمد صدر چهار پسر داشت که دو تن از آنها به نامهای مصطفی و مؤمل همراه او ترور شدند و دو پسر دیگرش به نامهای مرتضی و مقتدی پس از او باقی ماندند. مقتدی پس از حادثه ترور پدرش مخفی شد و به زندگی پنهانی روی آورد. مقتدی در دوران حیات پدرش مسئولیتهای حوزوی و فرهنگی تشکیلات گسترده وی را انجام میداد. او با این که از مرتضی کوچکتر بود، فعالیتش را صرف بازیابی روابط با بخشی از طرفداران پدرش کرد که همچنان پیرو وی باقیمانده بودند. این گروه هسته اولیه تشکلی شد که ابتدا با عنوان جماعت صدر ثانی به طرفداری از مقتدی صدر فعالیت میکردند. پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، مقتدی صدر اگر چه جوانی سی ساله بود اما توانست بخش قابل توجهی از طیفهای فقیر و محروم شهرهای شیعی عراق به ویژه شهرک صدر در حومه بغداد را به سوی خود جذب کند. مقتدی صدر با برخی اقدامات گسترده، مؤسسات خیریه و دفاتر دینی پدرش در شهرهای مختلف عراق را دوباره فعال ساخت و اشخاص مهم و تأثیرگذاری را که مقلد پدرش بودند سازماندهی کرد و اطراف خود جمع نمود. سپس با تدوین مرامنامهای که در آن به لزوم تشکیل حکومتی براساس احکام اسلامی و اقامه حدود شرعی برای آینده عراق تأکید شده، با داعیه رهبری عراق وارد صحنه سیاسی و اجتماعی این کشور شد. او ضمن مخالفت با تجزیه عراق و حفظ یکپارچگی کشور، بر اتحاد همه اقوام شیعه، سنی، کرد، ترکمان و حتی غیرمسلمان تأکید دارد. (مقتدی صدر کیست؟, 1392)
تا سال ۲۰۰۷ امورات جریان صدر به صورت شورایی دنبال میشد که مقتدی صدر یکی از اعضای اصلی این شورا بود و سعی میکرد که خودش را به عنوان رهبر جریان نشان بدهد و هدایت کامل آن را به دست بگیرد. او مانند پدرش تلاش میکند تا زعامت دینی و سیاسی را نیز کسب کند اما یکی از اصلیترین موانع در رسیدن به این زعامت، مرجعیت نجف بود. او پشتوانه علمی لازم را نداشت و مورد قبول مرجعیت قرار نمیگرفت. مقتدی مانند پدرش بحث حوزه صامته و ناطقه را بیان میکرد و از انفعال مرجعیت انتقاد مینمود. در دوران رهبری او نیز جریان صدر در قالب ناسیونالیسم عربی حرکت میکرد و اصلیترین مانع خود را جریانهای شیعی همسو با ایران میدید و از همان ابتدا در مقابله با آنها قرار گرفت. (جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم, 1389) (مقتدی صدر مرجع می شود؟, 1386)
شاخه نظامی
جریان صدر در تابستان سال ۲۰۰۳ با تشکیل گروه شبه نظامی جیش المهدی که تعدادشان در زمان اوج به ۶۰ هزار نفر میرسید مخصوصا در چند سال اول بعد از سقوط صدام، در غیاب دولت مرکزی قدرتمند و حضور اشغالگران، از امنیت عمومی مردم محافظت میکرد و خدمات عمومی به شهروندان شیعی میداد. جیش المهدی هدف اصلی خود را مقابله با نیروهای آمریکایی میدانست. جریان صدر در زمان اشغال عراق بارها با نیروهای خارجی ائتلاف آمریکایی درگیر شد. جیش المهدی در انتفاضه مهدویه سال ۲۰۰۴ که آمریکاییها برای دستگیری و کشتن مقتدی اقدام نموده بودند، از او و اماکن مقدس نجف در طول چند ماه دفاع کردند و تلفات زیادی بر آمریکاییها وارد آوردند. (جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم, 1389)
مقتدی صدر در پی اختلافاتش با حکومت نوری المالکی در بهار ۲۰۰۸ با ارتش عراق درگیر شد که منجر به جنگی خونین با تلفاتی زیاد گردید. بعد از مقاومتها و رایزنیها او نهایتا فعالیت نظامی جیش المهدی را بخاطر مصلحت حفظ حاکمیت شیعه منحل کرد و در حال حاضر سرایا السلام(گردانهای صلح) شاخه نظامی این جریان محسوب میشود که اعضایش همان جیش المهدی سابق هستند که در سال ۲۰۱۴ با هدف مبارزه با نیروهای داعش به وجود آمد اما این گروه نیز در نزدیکی انحلال قرار دارد. مقتدی صدر با انشعابها و جداییهایی هم مواجه شد که عواملی چون قدرت طلبی و رقابت با مقتدی و حمایتهای ایران در آن مؤثر بود. گروههایی مانند عصائب اهل الحق و حرکت النجبا و فضیلت از آن جملهاند. این گروهها خود را صدری میدانند اما تابع مقتدی نبوده و زیرمجموعه او نیستند و با او رقابت دارند. (مقتدی صدر به نبرد با داعش میآید, 1393)
اعتراضات اکتبر
یکی از نقاط دو وجهی و مهم مقتدی صدر، حضور در حکومت و قدرت سیاسی و هم رهبری جریان خیابانی مطالبهگری است. نکته جالبی است که اگر بحث مطالبهگری باشد مقتدی صدر به میدان میآید، در عین حال در سیاست نیز حضور فعالی دارد. (جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر, 1400)
در اکتبر سال 2019 اعتراضات وسیعی در عراق شکل گرفت که به انقلاب اکتبر(ثورة تشرین) معروف شد که هدف آن اعتراض به ۱۶ سال فساد، بیکاری و خدمات عمومی ناکافی بوده که بعدا به فراخوان برای براندازی حکومت و توقف مداخله ایران در عراق انجامید. صدر در طول این اعتراضات خود را در جبهه معترضین معرفی کرد و در بیانه خود گفت که از روز نخست به انقلاب تشرین دلبسته بوده و هست و این انقلاب با گوشت و پوست وی در هم آمیخته. صدر به جای آن که همچون برهم صالح و قیس الخزعلی و بسیاری دیگر از سیاسیون عراقی خواستار اصلاح ساختار سیاسی فعلی باشد، زیرکانه از آتشفشان خشم مردم به دنبال واژگون کردن میز قدرت بر روی رقیبان قدیمی خود بود. (درنگی در خصوص بیانیه جدید سیدمقتدی صدر در خصوص تظاهرات ۲۵ اکتبر, 1398)
جالب این جاست که گفتمان جریان صدر پس از حمله پهپادی آمریکا و ترور شهید ابومهدی المهندس، نائبرئیس الحشد الشعبی، و سردار شهید قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران ایران، چنان دستخوش تغییر و تحول میشود که مقتدی صدری که پیشتر طلایهدار افرادی بود که خواهان اعتصابهای سراسری ادارات، دانشگاهها و مدارس بودند در یک چشم برهم زدن و پس از شهادت دو شخصیت یاد شده تغییر موضع داد و معترضان را مسئول بستن راهها و جلوگیری از فعالیت مدارس و دانشگاهها عنوان کرد. (درنگی در خصوص بیانیه جدید سیدمقتدی صدر در خصوص تظاهرات ۲۵ اکتبر, 1398)
شوراهای استانی و مجلس عراق
در شیعیان مذهبی عراق که حدود ۶۰ ٪ جمعیت عراق را تشکیل میدهند، مقتدی صدر بسیار تأثیرگذار و با نفوذ است، هم در شوراهای استانی دارای نمایندگان بسیار بوده و هم در پارلمان عراق با فراکسیون سائرون حضور دارد. (“سائرون”.. تحالف الشيعة والشيوعيين بالعراق, 2018) (یادداشت تحلیلی بر انتخابات عراق و پیروزی غیرمنتظره ائتلاف سائرون, 1397)
این جریان در انتخابات مجلس سال ۲۰۰۵ به عنوان بخشی از ائتلاف ملی عراق حضور داشت ولی اختلافات پدید آمده بین سران جریان صدر و نوری المالکی در زمان دولت اول وی، موجب جدا شدن جریان صدر از ائتلاف ملی عراق و حضور مستقل آنها در انتخابات شوراهای استانی سال ۲۰۰۹، انتخاباتهای مجلس سال ۲۰۱۰، سال ۲۰۱۴ و سال ۲۰۱۸ شد که موفقیت نسبی جریان صدر را به همراه داشت. این جریان در انتخابات مجلس سال 2021 نیز بیشترین کرسی را تصاحب نمود و پیروز انتخابات گشت اما تا اکنون در انتخاب نخست وزیر و رئیس جمهور ناکام بوده است. (متقدی صدر پیروز اما نه یکه تاز, 1400) (پایان روزه سکوت؛ طرح صدر برای خروج عراق از بن بست سیاسی, 1401)
رابطه با ایران
رابطه جریان صدر با ایران و جمهوری اسلامی نه رابطه دوستانه و صمیمی است و نه رابطه خصمانه. مقتدی صدر ایران را به عنوان یک کشور همسایه مورد احترام میداند اما با نفوذ گروههای عراقی نزدیک به ایران در امور عراق به شدت مخالف است. (اختلاف شدید مقتدی صدر و جناحهای وابسته به ایران, 2021)
مقتدی صدر از سال ۲۰۰۷ در شهر قم زندگی میکرد و چهار سال را در ایران برای تکمیل تحصیلات فقهی خود در حوزه علمیه قم سپری نمود و در سال ۲۰۱۱ به شهر نجف بازگشت. مقتدی صدر در حالی که از حمایت ایران از انشعابهای درون جیش المهدی و تضعیف آن ناراحت بود، در ۲۰۰۷ گفت که با اهداف سیاسی و نظامی دولت ایران در عراق موافق نیست و ایران باید به این دخالتها پایان دهد. (خروج مقتدا صدر از ايران پس از چهار سال, 1390)
مقتدی صدر در بسیاری از موضعگیریها و سخنرانیهایش در جمع هواداران جریان صدر از دولت عراق خواسته که بعد از داعش، گروه شبه نظامی وابسته به ایران، حشد الشعبی را منحل کند. صدر در فرازی از سخنانش با مخالفت با شرکت فرماندهان حشد الشعبی در انتخابات پارلمانی و شوراهای استانی عراق گفت که نیروی مستقل حشدالشعبی بعدا منحل و در ارتش عراق ادغام شود زیرا به رسمیت شناختن حشد الشعبی به معنای این است که در آینده، عراق تحت حاکمیت شبه نظامیان گروه خاص درآید و چون فرماندهان مهارت سیاسی ندارند پس وجهه جهاد و مجاهدان خدشه دار میگردد. (تأکید مقتدی صدر بر لزوم غربالگری حشد شعبی, 1400) (پیام مقتدی صدر به نیروهای حشد الشعبی: اعتبار مجاهدان در خطر است, 1400)
"سائرون".. تحالف الشيعة والشيوعيين بالعراق. (2018, 5 19). Retrieved from الجزیرة: www.aljazeera.net/encyclopedia/movementsandparties/2018/5/19/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%B1%D9%88%D9%86-%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D9%84%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%B9%D9%8A%D9%8A%D9%86
ابوعون, ا. (1400, آبان 1). متقدی صدر پیروز اما نه یکه تاز. Retrieved from دیپلماسی ایرانی: irdiplomacy.ir/fa/news/2007018
اختلاف شدید مقتدی صدر و جناحهای وابسته به ایران. (2021, دسامبر 5). Retrieved from العربیة: https://farsi.alarabiya.net/middle-east/2021/12/05/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81-%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%DB%8C-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D8%AC%D9%86%D8%A7%D8%AD-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%
ارشادی, ج. (1401, اردیبهشت 14). پایان روزه سکوت؛ طرح صدر برای خروج عراق از بن بست سیاسی. Retrieved from خبرگزاری جمهوری اسلامی: www.irna.ir/news/84741154
پیام مقتدی صدر به نیروهای حشد الشعبی: اعتبار مجاهدان در خطر است. (1400, خرداد 20). Retrieved from خبرگزاری دانشجو: https://snn.ir/fa/news/940884/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%DB%8C-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%B4%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%A8%DB%8C-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%
تأکید مقتدی صدر بر لزوم غربالگری حشد شعبی. (1400, آبان 27). Retrieved from خبرگزاری ایسنا: https://www.isna.ir/news/1400082721632/%D8%AA%D8%A3%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%DB%8C-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B1-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%84%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D8%B4%D8%AF-%D8%B4%D8%B9%D8%A8%DB%8C
خروج مقتدا صدر از ايران پس از چهار سال. (1390, مهر 26). Retrieved from مشرق نیوز: www.mashreghnews.ir/fa/news/73473
سجادی, س. ا. (1389, دی). جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم. Retrieved from نورمگز: www.noormags.ir/view/fa/articlepage/874065
صدر, م. (1382). آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه نجف. Retrieved from نورمگز: www.noormags.ir/view/fa/articlepage/9820
معصومی, ه. (1397, خرداد 10). یادداشت تحلیلی بر انتخابات عراق و پیروزی غیرمنتظره ائتلاف سائرون. Retrieved from تحولات جهان اسلام: iswnews.com/11695
معصومی, ه. (1398, مهر 28). درنگی در خصوص بیانیه جدید سیدمقتدی صدر در خصوص تظاهرات ۲۵ اکتبر. Retrieved from تحولات جهان اسلام: iswnews.com/22403
معصومی, ه. (1400, بهمن 4). جریان شناسی فکری و سیاسی تیار صدر. Retrieved from خانه اندیشه ورزان: https://khanahouse.ir/events/%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%81%DA%A9%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%B1/
مقتدی صدر به نبرد با داعش میآید. (1393, اسفند 13). Retrieved from خبرگزاری رسمی حوزه: www.hawzahnews.com/news/346096
مقتدی صدر کیست؟. (1392, بهمن 27). Retrieved from خبرآنلاین: www.khabaronline.ir/detail/338783/World/middle-east
مقتدی صدر مرجع می شود؟. (1386, دی). Retrieved from پرتال جامع علوم انسانی: www.ensani.ir/fa/content/46499/default.aspx