از نمونه همکاری پان ترکها و نئو عثمانیها در گذشته نزدیک، میتوان به جنگ سوریه اشاره کرد. در این همکاری نئو عثمانی ها و پان ترکها به رهبری اردوغان علی رغم مخالفت دولت رسمی سوریه، با حضور نظامی وسیع در مرزهای این کشور و همچنین حمایت گسترده از برخی گروههای تروریستی منطقه، سعی در پیش برد اهداف خود در این کشور داشتند. در نهایت امر، پرونده سوریه به طرز دیگری رغم خورد و ارتش سوریه با حمایت های ایران موفق به کنترل کامل بر کشور شد. شکست های سنگین تروریست های مورد حمایت اردوغان، همکاریهای گسترده جمهوری اسلامی ایران و دولت سوریه و در نتیجه پایان حکومت گروه های تروریستی در منطقه، باعث تحمیل شکست سختی به اعتلاف نئوعثمانیها و پانترکها شد. همین امر موجب شد این ائتلاف تمام تلاش خود را بکارگرفته تا سعی در تمرکززدایی جمهوری اسلامی ایران در خارج از مرزهای خود کند.
پانترکیسم
پانترکیسم یک ایدئولوژی ملیگرایانه میباشد که بر مبنای آن ترک تباران باید دارای رهبری و دولت مستقل باشند. (Ray,2020) به عبارت دیگر هدف اصلی این مکتب گرد هم آوردن تمامی ترک زبانان، علیالخصوص ترکزبانان منطقه قفقاز می باشد. هر چند این ایده مخالفان بسیاری حتی از میان رهبران کشورهای ترکزبان داشته است اما بنظر میرسد برخی سیاستمداران کشورهای همسایه ایران، سعی در احیای دوباره این ایدئولوژی دارند.
با بررسی های تاریخی میتوان دریافت اکثریت ترکزبانان، خود را متعلق به قومیت ترک نمیدانستند و ریشه پیدایش این ایدئولوژی را میتوان دخالت های بریتانیا و یهود دانست. (JACOB M. LANDAU, 1995) در طرح ایده پانترکیسم به وضوح میتوان ردپای دخالت دولت های استعمارگری چون رژیم صهیونیستی و انگلیس را مشاهده کرد.
پانترکیسم در مناطق ترک نشین جمهوری اسلامی ایران شامل مناطق ترکزبان شمالی رشد قابل ملاحظهای نداشته است. خاطرات ناخوشایند مردم این مناطق از جنگ های طولانی بین ایران و عثمانی از اصلی ترین دلایل عدم گرایش ترکزبانان ایرانی به این ایدئولوژی است. (رئیس نیا،466 -472 ، 1374) بسیاری از رهبران ترکزبان در طول تاریخ خواستار جداسازی مناطق ترکزبان شمالی ایران و یکپارچه سازی این مناطق با سرزمینهای خود شد، شده بودند. به عنوان مثال حیدر علی اف پیش از فروپاشی شوروی اذعان کرده بود که خواستار یکپارچه سازی آذربایجان شوروی و آذربایجان ایران است. همین تفکر به نوعی به رهبران فعلی جمهوری آذربایجان تسری پیدا کرده است. (جلال متینی، 127-140، 1377)
تنش های ایران، آذربایجان، ترکیه
پس از پایان قائله سوریه و حاکم شدن آرامش نسبی بر منطقه، ترکیه متحمل شکست سنگینی در پیشبرد برنامه های استراتژیک خود در عراق و سوریه شد. با ریشهیابی این مسئله میتوان دریافت که از اصلیترین علل این شکست، حضور جمهوری اسلامی در این جنگ بود. نفوذ بیش از پیش جمهوری اسلامی در منطقه، باعث نگرانی رهبران ترکیه شده و آن ها درصدد تمرکززدایی ایران در فعالیتهای خارج از مرزهای خود برآمدند. رئیس جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان خطر ایران و موشک های بالستیک آن را جدی میدانست و حاضر به خرید سامانه پدافندی اس 400 از روسیه شد با وجود آنکه میدانست با این اقدام تحریم های نظامی ایالات متحده علیه ترکیه وضع خواهند شد. (تسنیم، 1400)
جمهوری آذربایجان اما از سمت دیگر مدتهاست در حال همکاریهای همه جانبه با رژیم اشغالگر صهیونیستی می باشد. (Oct. 23, 1992) استقرار پهپادهای صهیونیستی ایتان در خاک آذربایجان، به رسمیت شناختن رژیم اشغالگر قدس توسط آذربایجان، تامین نفت اسرائیل و همکاری های گسترده امنیتی و نظامی بین دو کشور، از جمله موارد همکاری الهام علی اف با صهیونیست ها میباشد.(فارس، 1391) از سوی دیگر رویکرد پانترکیسم و رویای دیرینهی یکپارچه سازی نخجوان و تبریز باعث شد دو کشور جمهوری آذربایجان و ترکیه تمایل به تحرکات ماجراجویانه ای علیه ایران داشته باشند.
مخاطرات امنیتی برای ایران
از دیگر اهداف ائتلاف آذربایجان-ترکیه جهت مقابله با جمهوری اسلامی ایران و تمرکززدایی فعالیت های برون مرزی او، تلاش جهت برخی اصلاحات مرزی است. جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ توانست بخش های مورد مناقشه با ارمنستان را، از آن خود کند و به نوعی پیروز میدان شود. همین امر موجب آن شد که الهام علی اف نسبت به دیگر مناطق ارمنستان نیز ادعاهای جدیدی مطرح کند.(NOV 11,2020) از همین رو تهدیدات امنیتی و ژئوپلتیکی متوجه جمهوری اسلامی ایران شد. با بررسیهای بیشتر مشخص شد چندین عملیات امنیتی علیه جمهوری اسلامی ایران از خاک آذربایجان صورت گرفته است. از جمله این عملیات ها میتوان به ترور دانشمند هستهای ایران، محسن فخریزاده اشاره کرد. با توجه به اتحاد پانترک ها در تحت فشار قرار دادن ایران و دیگر اقدامات خصمانه آن ها، تصمیم جمهوری اسلامی بر آن شد که پیش از هر اقدام دیگری توسط نئوعثمانی ها، پاسخی قاطع به تهدیدات بالقوه ایجاد شده بدهد.
تهدید علیه روابط ایران و بلوک شرق
پس از پیروزی ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری، ایران موفق به عضویت در اتحاد شانگهای شد. از سوی دیگر ایران و چین در حال انعقاد قرارداد 25 سالهای میباشند که در این قرارداد موقعیت جغرافیایی ایران در احیای کمربند جاده ابریشم بسیار حائز اهمیت میباشد چرا که این کشور مسیر ترانزیت مهمی به اروپاست. مسیر صادراتی ایران به اروپا صرفا از 3 کشور امکان پذیر است که عبارتند از: ترکیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان. از دیگر اهداف محور آذربایجان-ترکیه، طرح ادعاهای جدید مرزی در مناطق تحت کنترل ایران و ارمنستان است. در صورت حذف اتصال مرزهای ایران با ارمنستان، ایران صرفا از طریق دو کشور ترکیه و آذربایجان توانایی ارتباط با اروپا را خواهد داشت که وقوع این امر با توجه به خصومتهای این محور، تهدید بزرگی علیه جمهوری اسلامی ایران میباشد.(OCT 05, 2021)
جنگ سرد
جمهوری اسلامی ضمن هشدارهای مکرر دیپلماتیک به محور آذربایجان-ترکیه لازم دانست که با پاسخ قاطع خود، از وقوع تهدید امنیتی-ژئوپلتیکی جدیدی جلوگیری کند. این کشور اقدام به برگزاری رزمایش فاتحان خیبر کرد که نامگذاری این رزمایش حاوی پیام مهمی برای همکاری رژیم صهیونیستی و آذربایجان بود. پس از این رزمایش، ترکیه و آذربایجان نیز اقدام به برگزاری رزمایش برادری جداناپذیر کردند که حامل پان ترکیسم در روابط دو کشور بود. (OCT 8, 2021)
راهکارهای ایران برای مقابله با پانترکیسم
خطر تهدیدات گسترده ژئوپلتیکی، امنیتی و نظامی محور ترکیه-آذربایجان پرواضح میباشد. جمهوری اسلامی ایران در مقابله با این محور در حال حاضر دارای موقعیت برتر نسبت به طرف مقابل میباشد چراکه تعیین مرزهای جغرافیایی فعلی بین سه کشور، به تایید مجامع بین المللی رسیده است. لکن ایران باید جهت جلوگیری از بالفعل شدن تهدیدات بالقوه محور مقابل، اقداماتی را صورت دهد. از جمله این اقدامات میتوان به این موارد اشاره کرد. تقویت روابط دوجانبه با ارمنستان علی الخصوص در زمینه نظامی-امنیتی، تسریع ساخت مسیر ترانزیتی ایران-ارمنستان بدون نیاز به گذر از سرزمین های جمهوری آذربایجان، برخورد قاطعانه با تحرکات الحاقگرایانه در تمامی مرزهای کشور و تقویت نظارتهای امنیتی-نظامی جهت جلوگیری از سوء استفادههای احتمالی رژیم صهیونیستی. بررسیهای تاریخی نشان داده است که در مناقشات مرزی اگر مسامحه و ضعف توسط کشور مورد هدف صورت گیرد، احتمال طرح دیگر ادعاهای مشابه تقویت میشود. از همینرو جمهوری اسلامی ایران نیازمند آن است که پاسخ قاطعانه و فوری نسبت به تمامی تهدید های مشابه در تمامی عرصه ها داشته باشد.
نتیجه گیری
تنشهای ایجاد شده میان 3 کشور همسایه یعنی ایران، آذربایجان و ترکیه ریشه در عوامل متعددی دارد اما میتوان اصلی ترین دلایل آن را بدین صورت برشمرد. همکاری های نزدیک امنیتی-نظامی جمهوری آذربایجان و رژیم صهیونیستی، تلاش بر تمرکززدایی ایران از عملیات های برون مرزی خود به ویژه در سوریه و عراق، ایجاد خلل در روابط ایران و چین و تاثیرگذاری منفی بر عضویت ایران در پیمان شانگهای، محدودسازی راههای ترانزیتی ایران با اروپا به پانترک ها و حفظ برتری جغرافیایی نسبت به ایران، ایجاد فشار مضاعف بر ارمنستان و طرح ادعاهای جدید مرزی. پیش تر بیان شد که در تنش های ایجاد شده، جمهوری اسلامی ایران، دارای موقعیت برتر میباشد و با اقدامات ساده اما قاطعانه میتواند مانع وقوع تهدیدات آتی امنیتی، نظامی و ژئوپلتیکی توسط اتحاد نئوعثمانی ها و پانترک ها شود. اقدامات صورت گرفته توسط ایران، بیانگر فهم صحیح مسئله و اقدام به موقع و دقیق این کشور در پاسخ به این تهدیدات می باشد لکن نیاز است که نسبت به تهدیدات احتمالی آتی، هشیار بود.
* مطلب فوق دیدگاه نویسنده بوده است و انتشار آن به منزله تأیید محتوایش توسط مجمع ایرانی دفاع از حقیقت نمیباشد.
- رئیس نیا رحیم، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، 1374
- متینی جلال، آذربایجان کجاست؟، نشریه ایران شناسی، 1368، سال اول، شماره سوم، صص 462-443
- https://parstoday.com/en/news/iran-i154334
- https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource
- https://www.farsnews.ir/news/13911217000199
- https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/06/02/2559467
- https://www.turan.az/ext/news/2020
- Landau Jacob M.(1995), Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Indiana University Press
- Ray Michael(2018), Pan-Turkism, Encyclopaedia Britannica
تحلیل جامع و مناسبی بود. بهتر بود نقش روسیه در تعیین معادلات قفقاز لحاظ می شد. در هر صورت به خوبی ابعاد مختلف مسئله مورد بررسی قرار گرفته است. موفق باشید.