بررسی راهبرد سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال کردستان عراق

مطالعات منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق، در پی شناخت و بررسی اختصاصی جایگاه راهبردی اقلیم کردستان در منطقه جنوب غرب آسیا است. مطالعات صورت‌گرفته در موضوع مطالعات منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق نشان می‌دهد که این حوزه پژوهشی کمتر مورد توجه مراکز تحقیقاتی و سیاست‌گذاری جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است. اهمیت راهبردی این منطقه، در مقطع زمانی و دخالت‌های متعدد ترکیه در قبال کشور سوریه و عراق قابل درک است. بنابراین نوشتار حاضر به بررسی راهبرد سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق می‌پردازد.

مقدمه

موقعیت ژئوپلیتیک ‌دوکشور ایران ‌و عراق پیرامون مناسبات ‌اقتصادی، سیاسی، فرهنگی در طول تاریخ قابل توجه است. سطح تاثیرگذاری و اهمیت منطقه خودمختار اقلیم کردستان عراق، تهدیدها و چالش‌هایی را برای جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد. منطقه جنوب غرب آسیا از جهت منابع نفت و انرژی، حائز اهمیت است که موقعیت راهبردی آن، موجب شده تا کشورهای منطقه، درصدد همکاری در عرصه بین المللی و تامین منافع ملی خویش باشند(Buzan & Waver, 2003: 48). کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا، در حوزه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی به جهت مجاورت سرزمینی، وابستگی متقابل داشته و از یکدیگر متاثر می‌شوند(مک داول، 1386: 579). اقلیم کردستان عراق از نظر استراتژی انرژی، از اهمیت راهبردی برخودار است. وضعیت اقلیمی مناسب، تسلط بر رودهای جاری در عراق از جمله مؤلفه مهم ژئوپلیتیکی اقلیم کردستان عراق است و همچنین موقعیت بسته جغرافیایی اقلیم کردستان عراق، از مهم‌ترین چالش پایدار این منطقه راهبردی محسوب می‌شود(مسعودنیا و همکاران، 1396: 8 – 5). بسیاری از تبادلات تجاری کردستان عراق، از گذرگاه‌های مرزی جمهوری اسلامی ایران و کشور ترکیه صورت می‌گیرد. بنابراین، درک بهتر سطح تاثیر اقتصادی، سیاسی و امنیتی اقلیم کردستان عراق بر جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است(مک داول، 1386: 562 – 559). روابط سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق می‌تواند در ابعاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی تهدیدها و چالش‌هایی برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند. بنابراین بررسی راهبرد سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق، برای حاکمیت ملی ضروری است.

اقلیم کردستان عراق

از نظر استراتژی سیاسی و امنیتی، میان جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق، نوعی وابستگی متقابل در موضوع فرهنگ، امنیت منطقه ای وجود دارد. در ادامه بررسی هر یک از مولفه‌های ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی اقلیم کردستان عراق در منطقه جنوب غرب آسیا می‌پردازیم.

1.موقعیت جغرافیایی

اقلیم کردستان عراق از شرق با جمهوری اسلامی ایران، از شمال با کشور ترکیه و از غرب با سوریه هم مرز بوده و بر استان‌های اربیل، سلیمانیه، دهوک و قسمت‌هایی از دو استان نینوا و دیاله حاکمیت سیاسی دارد(نیک فر وهمکاران، 1394: 10 – 7). پس از شکست نیروهای عراقی از داعش در استان کرکوک، نیروهای پیشرمرگه، منطقه را تصرف کرده و قدرت مرکزی اقلیم کردستان عراق، خواهان پیوستن سایر شهرها ازجمله دیاله، موصل و همچنین شهر صلاح الدین تحت حاکمیت سیاسی خود است. به لحاظ استراتژی سیاسی، کردستان عراق درصدد است تا سطح اعمال قدرت و حاکمیت خود بر همه مناطق «کُرد نشین» را گسترش دهد؛ همچنین به موجب قانون اساسی خواهان برگزاری همه پرسی و الحاق مناطق مذکور تحت حاکمیت اقلیم کردستان عراق است(Cordesman and Khazai, 2014: 149).

2.اقتصاد

در حال حاضر، ۱۷ درصد از کل بودجه سالیانه عراق به اقلیم کردستان اختصاص دارد(OECD, 2021). سیاست‌گذاری سطح کلان اقلیم کردستان عراق، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه صنعت و معدن، کشاورزی و گردشگری است. تا سال ۲۰۱۵ میلادی، بیش از ۲۳۰۰ شرکت خارجی و ۱۵۰۰ شرکت محلی در کردستان عراق به ثبت رسیده است(Hasan & Khaddour, 2021: 12 – 23).  

اقلیم کردستان عراق، ۵۷ قرارداد در حوزه نفت با بیش از ۳۰ شرکت در ۱۹ کشور جهان منعقد کرده است. ۵ درصد از منابع نفتی جهان، که حدود ۶۰ میلیارد بشکه نفت، در منطقه اقلیم کردستان عراق است. اقلیم، از ظرفیت تولید ۴۰۰ هزار بشکه نفت در روز برخودار است(World Oil Statistics, 2022). موقعیت بسته جغرافیایی کردستان عراق موجب شده تا حاکمیت مرکزی جهت فروش و انتقال انرژی در بازارهای بین المللی، به کشورهای ایران و ترکیه وابسته باشد. اقلیم کردستان عراق به موجب طرح احداث خطوط انتقال انرژی، در تلاش است تا به صورت مستقل جهت فروش نفت در بازارهای جهانی اقدام کند(مسعودنیا و همکاران، 1396: 8). در سال ۲۰۱۲ میلادی، تفاهم نامه همکاری اقتصادی جهت احداث خطوط مستقیم انتقال نفت و گاز از منطقه اقلیم کردستان عراق به کشور ترکیه، بدون کسب موافقت دولت عراق، منعقد شد. اجرای طرح اقتصادی مذکور، موجب استقلال سیاسی و اقتصادی بیشتر اقلیم کردستان عراق شده و دسترسی به بازارهای فروش نفت و انرژی در عرصه بین المللی را فراهم کرده است(Tol, 2014: 2).

3.سیاست

شکست نظامی صدام حسین از نیروهای ائتلاف آمریکایی در سال ۱۹۹۱ میلادی و سقوط دولت عراق پس از حمله مستقیم آمریکا به این کشور در سال ۲۰۰۳ میلادی، شرایط را جهت تشکیل حکومت خودمختار اقلیم کردستان عراق فراهم کرد(Charountaki, 2012: 185). احزاب و رهبران سیاسی اقلیم کردستان عراق، سیاست‌های سطح کلان اقلیم کردستان عراق را در ابعاد داخلی و منطقه‌ای تعیین می‌کنند. حزب دمکرات کردستان عراق و حزب اتحادیه میهنی کردستان، از سال ۲۰۰۳ میلادی تا کنون از مهم‌ترین احزاب سیاسی اقلیم کردستان عراق می‌باشند(مسعودنیا و همکاران، 1396: 9).

تهدیدها و چالش های اقلیم کردستان عراق در قبال جمهوری اسلامی ایران

جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه در راستای منافع ملی، سیاست خارجی خود را در قبال سایر کشورهای منطقه تنظیم می‌کند. از سوی دیگر، هر یک از کشورها بر اساس جایگاه خود در ساختار قدرت منطقه ای، بر جمهوری اسلامی ایران تاثیر می‌گذارند(Sariolghalam, 2003: 69-82). از نظر استراتژی سیاسی، اقلیم کردستان عراق از ظرفیت‌ها و امکاناتی برخودار است که مسبب ایجاد چالش‌ها و تهدیدات امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه است. راهبرد سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق از آغاز دهه ۱۹۹۰ میلادی تا کنون، بیشتر متمرکز بر ابعاد امنیتی می‌باشد ولی غفلت از ابعاد اقتصادی، فرهنگی و همچنین تحولات سیاسی اقلیم کردستان عراق، موجب گسترش تهدیدات در سطح سیاسی و اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران می‌شود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مولفه‌های ذیل اشاره کرد:

• مولفه اقتصادی

کشور ترکیه به موجب سیاست‌های راهبردی خود در سطح منطقه، در حوزه صنعت نفت و انرژی اقلیم کردستان عراق سرمایه‌گذاری کرده است(Zulal, 2012: 146). حجم تبادلات تجاری میان کردستان عراق و کشور ترکیه از مبلغ ۱۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ میلادی، به ۱۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ میلادی افزایش یافته است(Mills, 2013: 58-59). نزدیک به نیمی از ۳۰۰۰ شرکت خارجی فعال در منطقه اقلیم کردستان عراق، متعلق به کشور ترکیه می‌باشد(لاجوردی، 1395: 4-3). موقعیت بسته جغرافیایی اقلیم کردستان عراق موجب وابستگی در فروش و انتقال انرژی به جمهوری اسلامی ایران و کشور ترکیه شده است. از سوی دیگر، راهبرد اقتصادی اقلیم کردستان عراق در حوزه دیپلماسی انرژی، افزایش سطح روابط تجاری با کشور ترکیه بوده است(Tol, 2014: 2). حضور فعال جمهوری اسلامی ایران در عرصه اقتصادی اقلیم کردستان عراق ضمن مقابله با نفوذ ترکیه در سطح منطقه، بازار مناسبی را در اختیار سرمایه گذاران ایرانی قرار خواهد داد.

• مولفه سیاسی

ساختار سیاسی اقلیم کردستان عراق، متکی بر ناسیونالسم قومی با هویت «کُردی» است. بدین ترتیب، کنشگری منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق و ترویج سیاست تجزیه طلبی در مناطق «کُرد نشین» کشورهای منطقه، موجب تهدیدات سیاسی و امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران گردیده است(بوژمهرانی و پوراسلامی، 1392: 105 – 104). هرچقدر وابستگی اقلیم کردستان عراق به جمهوری اسلامی ایران در ابعاد سیاسی و اقتصادی کاهش یابد؛ زمینه لازم جهت حمایت کردستان عراق از گروهک‌های تجزیه طلب ایرانی فراهم می‌شود. مهم‌ترین هدف سیاسی حزب دمکرات اقلیم کردستان عراق، استقلال کامل از حاکمیت ملی عراق است(Cîrlig, 2015: 3 – 10). با توجه به رویکرد سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر حفظ تمامیت ارضی کشور، استقلال کامل سیاسی اقلیم کردستان عراق، تهدید امنیتی علیه حاکمیت ملی ایران محسوب می‌شود.

• مولفه  امنیتی

رهبران اقلیم کردستان عراق، در تلاش‌اند تا از موضوع ناسیونالسم قومی به عنوان ابزاری جهت کسب امتیازات سیاسی و اقتصادی در قبال دولت‌های منطقه‌ای به ویژه جمهوری اسلامی ایران و کشور ترکیه استفاده کنند. اقلیم کردستان عراق به موجب سطح دسترسی به انرژی، دارای سطح گسترده‌ای از امتیازات در قبال کنشگری منطقه‌ای در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی است(حافظ نیا و دیگران، 1389: 207 – 206). سطح روابط خارجی اقلیم کردستان عراق و رژیم صهیونیستی از ابتدای قرن ۲۱ میلادی تا کنون مثبت ارزیابی می‌شود. پس از فروپاشی حکومت صدام حسین در سال ۲۰۰۳ میلادی و تاسیس حکومت خودمختار اقلیم کردستان عراق، روابط سیاسی و اقتصادی میان آن‌ها تقویت شد. حمایت سیاسی بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی، در سال ۲۰۱۴ میلادی جهت تاسیس حکومت خودمختار اقلیم کردستان عراق، از دیگر مولفه همکاری طرفین در ابعاد سیاسی و امنیتی در سطح منطقه محسوب می‌شود(Cîrlig, 2015: 17 – 21)

نتیجه گیری و ارائه اقدامات سیاستی جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق

شرایط سیاسی و اقتصادی اقلیم کردستان عراق در سال ۲۰۲۲ میلادی و همچنین‌عدم حضور موثر جمهوری اسلامی ایران در این منطقه، زمینه را جهت حضور سایر کنشگران منطقه‌ای فراهم کرده است. کشور ترکیه، در ابعاد دیپلماسی اقتصادی نسبت به سایر رقبای منطقه ای، از بیشترین نفوذ در اقلیم کردستان عراق برخودار است. در ابعاد سیاسی و امنیتی، دولت ایالات متحده آمریکا دارای پایگاه نظامی و اطلاعاتی در اقلیم کردستان عراق بوده و رژیم صهیونیستی درصدد نفوذ اطلاعاتی در منطقه است. در حوزه صنعت نفت و انرژی، با شروع جنگ اکراین و هم چنین تحریم روسیه از سوی اروپا، نقش اقلیم کردستان عراق در تامین انرژی در عرصه بین الملل حائز اهمیت است. از جمله اقدامات سیاستی جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق پیرامون پرونده رژیم صهیونیستی به شرح ذیل می‌باشد:

• تعیین الزامات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در قبال سیاست‌های جدید آمریکا در اقلیم کردستان عراق و بحران تروریسم.
• رصد و تعیین راهبرد استراتژی سطح کلان جمهوری اسلامی ایران در قبال پرونده اقلیم کردستان عراق در سطح منطقه.
• شناساندن ظرفیت‌های اقتصادی در جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق توسط سفارتخانه‌ها به سرمایه گذاران ایرانی جهت افزایش سطح همکاری‌های اقتصادی، از جمله صنعت نفت و انرژی.
• اولویت‌بندی سطح تهدیدات امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با بررسي پرونده سياسي- امنيتي مرزهاي جمهوري اسلامي ايران و اقلیم کردستان عراق.
• استفاده از ظرفیت رسانه‌ای و بهره‌مندی از شبکه‌های برون‌مرزی جهت افزایش سطح حمایت افکار عمومی مردم اقلیم کردستان عراق درقبال مسئله فلسطین.

فارسی:
- مک داول، دیوید. (1386). معاصر کرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ. قابل دسترس در https://www.gisoom.com/book/1466847/
- مسعودنیا, حسین, ابراهیمی, علی, رضازاده, مجتبی. (1396). اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران در عصر وابستگی متقابل؛ فرصت‌ها و چالش‌ها. فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی, 9(33), 26-50. قابل دسترس در http://pir.iaush.ac.ir/article_602271.html
- نیک فر, جاسب, ماهیدشتی, مهدی. (1394). واکاوی استراتژی نفتی اقلیم کُردستان عراق، اهداف و رویکردها. پژوهش های راهبردی سیاست, 4(14), 167-197. قابل دسترس در https://qpss.atu.ac.ir/article_1770.html
- لاجوردی، حسن. (1395). تشکیل کارگروه و تهیه بسته پیشنهادی در خصوص مشکالت بازار عراق. خبرنامه روزانه سندیکای صنعت برق ایران، شماره 1. 9-1. قابل دسترس در http://www.ieis.ir/UserFile/Download/c87cf15d_76d7_477b_ad5e_8ac7d2308493.pdf
- بوژمهرانی، حسن و مهدی پوراسلامی. (1392). تهدیدهای نرم خودمختاری اقلیم کردستان عراق و تأثیر آن بر کردهای ایران، مطالعات جهان اسلام، سال اول، ش 4. قابل دسترس در http://noo.rs/rOEjh
- حافظ نیا، محمدرضا، قربانی نژاد، ریباز، و احمدی پور، زهرا. (1389). تحلیل تطبیقی الگوی خودگردانی کردستان عراق با الگوهای خودمختاری و فدرالیسم. برنامه ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی), 14(2 (پیاپی 66)), 195-216. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=166585
لاتین:
- Buzan, Barry and Wæver, Ole(2003), Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University Press. Review at https://ir101.co.uk/wp-content/uploads/2018/11/Buzan-Waever-2003-Regions-and-Powers-The-Structure-of-International-Security.pdf
- Cordesman, Anthony H. and Sam Khazai (2014), Iraq in Crisis, Whashingtone, DC, Center for Strategic Intuitional studies. Review at https://csis-website-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files/files/publication/140513_Cordesman_IraqInCrisis_Web.pdf
- Harith Hasan and Kheder Khaddour, The Making of the Kurdish Frontier: Power, Conflict, and Governance in the Iraqi-Syrian Borderlands. Carnegie Middle East Center. 2021. Review at https://www.jstor.org/stable/pdf/resrep13043.pdf?acceptTC=true&coverpage=false&addFooter=false
- Tol, Gönül (2014) Untangling the Turkey-KRG Energy Partnership: Looking Beyond Economic Drivers, Istanbul Policy Center. Review at https://www.files.ethz.ch/isn/178788/GTE_PB_14.pdf
- Charountaki, Marianna (2012), “Turkish Foreign Policy and the Kurdistan Regional Government” Perceptions, Volume XVII, N 4. Review at https://dergipark.org.tr/tr/pub/perception/issue/48981/624977
- Sariolghalam, Mahmoud, (2003), “Understanding Iran: Getting past stereotypes and Mythology”, The Washington Quarterly, Vol 13, N 4. Review at https://www.sid.ir/FileServer/JE/108020122401
- Zulal,Shwan, (2012), “Survival Strategies and Diplomatic Tools: The Kurdistan Region’s, Foreign Policy Outlook”, Insight Turkey Vol. Vol 14, N 4. Review at https://ciaotest.cc.columbia.edu/journals/it/v14i3/f_0025952_21243.pdf
- Mills, Robin M. (2013), “Northern Iraq’s Oil Chessboard: Energy, Politics and Power”, Insight Turkey, 15, N 1. Review at https://www.jstor.org/stable/i26296571
- Cîrlig, Carmen-Cristina, (2015). “The international coalition to counter ISIL/Da'esh” (the 'Islamic State), European Parliamentary Research Service. Review at https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/551330/EPRS_BRI(2015)551330_EN.pdf
وب سایت:
- OECD, Iraq’s energy sector: A roadmap to a brighter future, April 29, 2019. Review at https://www.oecd.org/countries/iraq/iraq-s-energy-sector-949e7e1e-en.htm
- World Oil Statistics, Oil left in the world, 2022, Review at https://www.worldometers.info/oil/