امنیت انرژی اروپا، زیر سایه بحران روسیه و اوکراین

مقدمه

بحران های 2004 و 2014

در این روز ها که آتش اختلافات مسکو – کیف به بالاترین حد خود رسیده است، اروپا بیش از پیش، نیاز به یافتن جایگزین و آلترناتیوی برای انتقال انرژی به این قاره را لازم و ضروری می داند. امری که اگر کشورهای اروپایی نتوانند راه حلی برای آن پیدا کنند، می تواند منجر به بحران انرژی در این قاره شود و امنیت انرژی این قاره را تحت الشعاع قرار دهد. اما ریشه ی اختلافات مسکو – کیف چیست و چرا این موضوع باعث نگرانی سران اروپایی از تامین انرژی مورد نیاز خود به خصوص “گاز” شده است؟

اوكراين مهم ترين كشور در اروپاي شرقي در ابعاد ژئوپليتيك و ژئواكونوميك است. به همين سبب، اين كشور در مدار توجه و منافع قدرت هاي بزرگ منطقه اي همچون روسيه و اتحاديه اروپا قرار دارد. اما همه چیز به تقابل سیاستمداران حامی روسیه و سیاستمداران حامی غرب  در اوکراین باز می گردد. به شکلی که در دو دوره زمانی، این تقابل به بحران داخلی در اوکراین تبدیل شد. اولی در سال 2004 که به انقلاب نارنجی منجر شد و دیگری در سال 2014 اتفاق افتاد که طی آن ویکتور یانوکویچ که حمایت روسیه را در پشت سر خود داشت، در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴ در پی اعتراضات خیابانی علیه دولت و وخیم شدن اوضاع داخلی اوکراین با رأی پارلمان اوکراین، از سمت ریاست جمهوری برکنار شد. تحت این شرایط که روسیه اوکراین را از دست رفته تلقی می کرد، فشار های بسیار زیادی را به کیف  وارد کرد. روسيه در ابتدا با روش هاي اقناعي از اوكراين خواست از پيوستن به اتحاديه اروپا و يا همراه شدن با سياست هاي ناتو خودداري كند، اما به علت عدم دريافت پاسخ مناسب از سوي اوكراين، درصدد كاربرد نيروي نظامي و الحاق شبه جزيره كريمه به خاك روسيه در سال 2014 برآمد. روسیه به بهانه حمایت از تبار های شرق اوکراین و مقیم کریمه، که عمدتا طرفداران سیاست های روسیه بودند، این منطقه را توسط نیرو های خود اشغال کرد، سپس با برگزاری همه پرسی در ۱۶ مارس ۲۰۱۴، کریمه به طور رسمی بخشی از خاک روسیه شد. این نخستین بار پس از جنگ دوم جهانی است که کشوری بزرگ در اروپا سرزمینی را بخود ملحق می کند.

بحران جدید لشکرکشی ، مسأله ناتو و امنیت انرژی اروپا

ناکامی مذاکرات و نگرانی کشورهای اروپایی

پس از بحران اوكراين و پيوسته سازي شبه جزيرة كريمه به روسيه، روسيه با افزايش قيمت گاز صادراتي خود سعي در تنبيه اوكراين داشت. در مقابل، اوكراين نيز براي خطوط لولة انتقال انرژي روسيه بـه اروپـا اخـتلال ايجـاد كـرد و در نتيجـه دوطـرف را بـه ميـز مـذاكره نـشاند  (Moradi and Ahmadian 2014, 235-219). مذاكرات روسيه و اوكراين با مشاركت اتحاديـة اروپا ادامه پيدا كرد اما نهایتا، در ژوئن 2014 ناكام ماند. در نتيجه، روسيه صادرات گاز به اوكـراين را متوقف كرد.

این موضوع می توانست مشکلی جدی برای امنیت انرژی اروپا ایجاد کند. به این دلیل که از مجموع ۹ خط لوله‌‌ای که گاز روسیه را به اروپا انتقال می‌دهند ۴خط ‌لوله از اوکراین و ۳ خط ‌لوله از خاک یا آب‌‌ های لهستان می‌‌گذرند.

اعزام تجهیزات و بحران جدید 2022

در بازه سال های 2014 تا اکنون اتفاقات بسیاری بین مسکو و کیف، به خصوص فضای داخلی اوکراین افتاد و این کشمکش ها کماکان به صورت ریشه ای حل نشد و همین اختلافات بود که مانند آتشی در زیر خاکستر در هفته های اخیر دوباره آتش را نه تها به جان این دوکشور بلکه به کشورهای اروپایی انداخته است. به قدری که اختلافات و تنش های میان مسکو-اوکراین نهایتا در هفته های اخیر به اوج خود رسید. اختلافی که همگی مربوط به تصمیم اوکراین، جهت پیوستن به ناتو از یک سو و پذیرش اوکراین توسط غرب و کشورهای اروپایی ناتو به عنوان عضوی از این اتحاد است[1]. به عبارتی دیگر، هدف روسیه از اختلاف بوجود آمده و لشکرکشی روزهای اخیر در نزدیکی مرز اوکراین این است که ناتو اوکراین را نپذیرد و اگر این هدف محقق نشود روسیه حمله نخواهد کرد. ضمن اینکه روسیه در نظر دارد رئیس دولت این کشور فردی همسو با روس‌ها انتخاب شود. نکته قابل توجه این است که، روسيه با تصرف كريمه در سال 2014، قادر به تهديد كردن اوكراين از سه جبهه شمال شرق، جنوب شرق و جنوب كريمه است. پوتين با ادغام كريمه درصدد از بين بردن مزيت هاي پيوستن اوكراين به غرب برآمد؛ به عبارتي پيوستن اوكراين بدون شبه جزيره كريمه به ناتو ديگر اهميتي براي غرب ندارد. در میدان استراتژی تنش های موجود امروز این دو کشور، كريمه اساس عمليات براي اقدامات نظامي عليه اوكراين خواهد بود (Shwartz 2014 ).

علاوه بر این ، روسیه اهرم فشار دیگر خود را برای تحقق اهداف خود در بازی به وجود آمده دارد. روسيه با تأمين 30 درصد نفت خام اتحاديه، بزرگترين تأمين كنندة نفت خام آن است. بيشترين ميزان گاز مصرفي اتحاديه نيز از روسيه تأمين ميشود. براساس سندي كه اتحادية اروپا در سال 2006 منتشر كرده اسـت، تـا سال 2030 ، ميزان واردات انرژي اروپا از روسيه به بيش از 80 درصد خواهد رسـيد. همچنـين تقاضاي گاز طبيعي اروپا به دليل گازي شـدن روزافـزون صـنايع اروپـايي بـه سـرعت در حـال افزايش است (BP Statistical Review of World   Energy, 2017 ).

سند راهبردی روسیه و استراتژی محصور کردن انرژی

جيمز شيير، كارشناس آكادمي دفاعي بريتانيا معتقد است، پوتين تصميم خود به استفاده از انرژي به عنوان سلاح سياسي را در سندي كه از سوي كرملين در سال 2003 با عنوان “راهبرد انرژي روسيه تا سال 2020” منتشر شد، علني كرد. در اين سند منابع انرژي “مبنايي براي توسعه اقتصادي و سازوكاري براي تنظيم سياست داخلي و خارجي”  ارزيابي شده و تأكيد شد ” نقش روسيه در بازار جهاني انرژي جهاني تاحدود زيادي نفوذ ژئوپليتيكي آن در عرصه بينالمللي را مشخص ميكند”.  به اعتقاد او روسيه در اين سند، تلاش كرده است كه به غرب بفهماند “اين كه تاكنون غرب معيارها و چارچوب هاي رفتار را تعيين و روسيه واكنش نشان ميداده” گذشته است (نوری ، 1386:29).

باید به این نکته اشاه کرد که، روسيه در راستاي محصورسازي گاز، منابع انرژي و نيز تحكيم سلطه انحصاري خود بر خطوط لوله انتقال انرژي، نه تنها در حال تلاش در راستاي تأثيرگذاري بر رفتار كشورهاي تركمنستان، قزاقستان و آذربايجان است و آغازگر بازي بزرگ با ديگر رقبايي همچون چين، ژاپن و آمريكا مي باشد، و سعی دارد تا از طريق به كارگيري ظرفيت ديگر توليدكنندگان بزرگ گاز و همراه ساختن آنان با خود و ازجمله پيشنهاد خريد گاز صادراتي اين دسته از كشورها و ازجمله ايران، قطر و توليدكنندگان گاز در شمال افريقا، بازارهاي مصرف اروپا را در مدار ديپلماسي انرژي خود قرار دهد.

این در حالی است که تعاملات اقتصادي روسيه و اتحاديه اروپا در حدي است كه بسياري از آن به عنوان “مشاركت استراتژيك” ياد ميكنند. اتحاديه اروپا بزرگترين سرمايه گذار در روسيه است.

 استراتژي انحصارگرايانه روسيه به همراه امتزاج منافع اقتصادي و ژئوپليتيكي اين كشور، به طرز كاملاً آشكاري سبب تحليل رفتن و در هاله اي از ابهام قرار گرفتن بسياري از تلاش هاي اروپايي ها نسبت به تحقق اهدافشان در عرصه انرژي در منطقه آسياي مركزي شده است. تمامی این شواهد اروپا رابر آن داشته است تا پیش از این که امنیت انرژی خود را توسط روسیه تهدید شده ببیند،دنبال آلترناتیوها و سرمایه گزاری بر روی دیگر پروژه های خطوط انتقال انرژی به خاک اروپا باشد تا بتواند از فشار اهرم های روسیه علیه خود بکاهد. 

نتیجه گیری

حتی اگر جنگی بین روسیه و اوکراین رخ ندهد و حتی اگر جریان گاز روسیه دوباره بازگردد، اروپا به یک رویکرد بلندمدت نیاز دارد؛ اگر جریان گاز در سطوح پایین باقی بماند و ذخایر دوباره پر نشود، آسیب پذیری این قاره تا سال جاری ادامه خواهد داشت؛ و استراتژی آب و هوایی موجود اتحادیه اروپا با استراتژی امنیت انرژی یکسان نیست.

به نظر ميرسد در شـرايط كنـوني، اتحاديـة اروپا جايگزين هاي محدودي براي انرژي روسيه در دسترس دارد. براي نمونه، افزايش واردات از شمال آفريقا دشوار است، چراكه ظرفيت خطوط لولة ايتاليا به طور كامل به كـار گرفتـه شـده است و افزايش صادرات به اسپانيا نيز كمكي نخواهد كرد، چون هيچ گاز بيشتري نميتوانـد از شبه جزيرة ايبري به اروپا فرستاده شود.

با این حال، ممکن است اروپا بتواند گاز را از منطقه کردستان عراق به ترکیه آورد و سایر منابع را برای رفتن به غرب آزاد کند. اروپا به ظرفیت بیشتری برای انتقال گاز طبیعی مایع و گاز خط لوله آفریقای شمالی وارد شده به شبه جزیره «ایبری» به فرانسه و بقیه قاره نیز نیاز دارد.

اتكا به نفت خاورميانه نیز يعني اتکا به گاز و انرژی منطقة بحران خيز كنوني که كار عاقلانه اي نيست، زيرا همواره اين نگراني وجود خواهد داشت كه گروه هاي تروريستي خطوط لوله و امكانات توليد در سراسر منطقه را هدف قرار دهنـد. موضوعی که سناریوی واردات گاز از جمهوری اسلامی ایران را نیز امکان ناپذیر می کند. اما نه تها فقط به دلیل این که اروپا این منطقه را منطقه نا امن ارزیابی می کند بلکه به همان قدر که واردات نفت از روسیه را غیر مطمان می داند به همان اندازه و بلکه بیشتر نمی تواند به ایران اعتماد نماید. این موضوع را نمی توان به یک مساله خاص تقلیل داد بلکه عوامل ایدئولوژیک، ساختاری ، سیاسی و فرهنگی در عدم اتخاذ چنین تصمیمی از سوی اتحادیه اروپا تاثیر گذار هستند.

از طرفی هم در آن سوی جبهه ی این نبرد، به نظر ميرسد روسيه نيز همچون اتحاديه، انعطـاف پـذيري كمـي براي تنوع بخشي و جايگزيني مناسب براي مشتريان انرژی خود دارد. هرچند كـه در راهبـرد انرژي خود در سال 2003 افزايش صادرات گاز طبيعي به كشورهاي غيراروپايي را مطرح كرده است، اما این کشور تا به حال نتوانسته است در اين زمينه موفق عمل كند.

بازارهاي غيراروپايي همجوار روسيه همچون خاورميانه نیز، توليدكنندگان انرژي هستند و نيازي به انرژي روسيه ندارند و انتقال انرژي به بازارهاي آسياي جنوب شرقي و آسياي دور مانند چين، دشوار و پرهزينه خواهد بود.

تحت این شرایط دو سناریو برای اروپا جهت تامین انرژی مورد نیاز خود قابل تصور خواهد بود. اول این که هزینه های بالای جایگزینی خطوط لوله ی جدید را بپذیرد و بر روی آن ها سرمایه گذاری نماید تا در بلند مدت بتواند از شر این فشارها خارج شود(سناریویی که کم تر محتمل است). دوم آسن که دیپلماسی مذاکره و اعتمادسازی بین طرف های بحران (روسیه – اوکراین از یک سو و روسیه – تحادیه اروپا از سوی دیگر) را تقویت نماید تا از تنش های آتی و محتمل جلوگیری کرده و طبق روال گذشته ، انرژی خود به خصوص گاز را از کشور روسیه تامین نماید.(سناریوی محتمل تر)


--- Blockmans, Steven and Daniel Gros (2014), The Case for EU Police Mission Ukraine, Centre for European Policy Studies
--- Schwartz, Paul N (2014), Crimea's Strategic Value to Russia, Center for Strategic and International Studies.
--- Ahmadian, Ghodrat and Hadis Moradi (2014), “Eurasian Energy Equation and Pragmatism of Russia”, Central Eurasia Studies, Vol. 7, No. 2, pp. 219-235 [in Persian].
--- https://www.nytimes.com/2022/02/17/world/europe/ukraine-russia-europe-nato-security.html
--- https://www.aljazeera.com/news/2022/2/17/ukraine-rebels-accuse-govt-forces-of-mortar-attack-liveblog
--- https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2021-russia-insights.pdf

--- امیر احمدیان، بهرام ، ”تحوت اوکراین یا انقلاب نارنجي“، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز ، شماره 46 ،بهار 1384. 
--- ابوالحسن شیرازی ، حبیب اله (1386) ، "از انقلاب نارنجی تا انقلاب آبی در اوکراین"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 58
--- یزدانی،عنایت الله ؛ موسایی، علی " نقش عوامل غیرمادی در الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه"، رهیافت های سیاسی و بین المللی تابستان 1400 - شماره 66 علمی-پژوهشی (وزارت علوم)  (153 تا 180 )

[1] https://www.nytimes.com/2022/02/17/world/europe/ukraine-russia-europe-nato-security.html

جدیدترین ها

جنگ روسیه – اوکراین و نتایج آن بر جنگ...

مقدمه بیش از یک سال است که از جنگ روسیه و اوکراین میگذرد ، عواقب...

سیاسی | مرجعیت رسانه‌ای در ایران: چیستی، چرایی و...

گزارش مجمع ایرانی دفاع از حقیقت در موضوع "سیاسی"

 ایدئولوژی تضاد ایالات‌متحده در عرصه نظام بین‌الملل

در عرصه سیاست خارجی، تحلیل سیستمی زیر را از سیاست خارجی کشورها ارائه می‏دهم و...

احیای داعش و بحران‌سازی، تلاش مشترک آمریکا و رژیم...

امیر نظامی مقدم؛ دبیر اندیشکده راهبردی مقاومت دانشگاه امام صادق علیه السلام چکیده مجموعه ملاحظات استراتژیکی...

ایران و قفقاز؛ خاک_شیشه_استخوان

پدیدار شناسی سیاست خارجی ایران در منطقه قفقاز از نگاه نظریه رئالیسم تحولاتی که در...

بررسی جایگاه هویت ملی در راهبرد دفاع ‎همه ‎جانبه...

1. امنيت هستي‌شناختي نظريه امنيت هستي‌شناختي در روابط بين‌الملل برگرفته از نظريه وجود انساني آنتوني...

نگاشت های محبوب

نظرات

پاسخ دهید

لطفا نظر خود را وارد کنید
لطفا نام خود را اینجا وارد کنید

شانزده + 10 =